ئىنتىل تورى › سەينا › ئالپ شىركىتى › خەت نۇسخىلىرى ھەققىدە › Alpsoft : ئۇيغۇر يېزىقلىرىنىڭ كو ...

كۆرۈش: 436|ئىنكاس: 8

Alpsoft : ئۇيغۇر يېزىقلىرىنىڭ كودلاش ئۆلچىمى ۋە خەت نۇسخىلىرى [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

yolum

ھىراۋۇل

ئىنتىللىق

Rank: 10

تۆھپە: 1870
تىللا: 1417
شۆھرەت: 2999

يوللىغان ۋاقتى 2011-9-19 18:41:18 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش

ماقالىدە بايان قىلىنىدىغان مەزمۇن ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشتا ئىشلىتىدىغان كود سىستېمىسى ۋە خەت نۇسخىلىرى بولۇپ، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى رايونىمىزدا بىرقەدەر كۆپ ئىشلىتىلىدىغان ئاساسلىق يېزىقلار ھېسابلىنىدۇ، ئۇيغۇر يېزىقىنى يەنە رايونىمىزدىكى ئۆزبېك ۋە تاتار مىللىتىمۇ ئورتاق ئىشلىتىدۇ. يېزىقنىڭ كومپيۇتېر ئۇچۇرلاشتۇرۇش ئىشلىرىدىكى رولىنى تونۇش، توغرا ئىشلىتىش ۋە ئەھمىيەت بېرىش، شۇ يېزىقنى ئىشلىتىۋاتقان خەلقنىڭ پەن-تېخنىكىسىنىڭ تەرەققىياتىدا تۇتقان ئورنى ۋە ۋەزىپىسى ئىنتايىن مۇھىمدۇر.
   رايونىمىزدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ كومپيۇتېر ئۇچۇرلاشتۇرۇش ئىشلىرى 25 يىللىق تەرەققىياتنى باشتىن كەچۈردى، بۇ ماقالىدە ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ ئۆلچەملىك كود سىستېمىسى ئىشلىتىلگەن خەت نۇسخىلىرىنىڭ ئەگرى-توقاي تەرەققىيات باسقۇچى ھەم بۇ ساھەدە ساقلانغان مەسىلىلەرنى ئىلمىي يەكۈنلەش ئارقىلىق مەسىلىلەرنىڭ ھەل قىلىنىش جەريانى تەپسىلىي بايان قىلىنىش بىلەن بىرگە، يەنە ھەل قىلىنىشقا تېگىشلىك بولغان بىر قىسىم مەسىلىلەرگە تەھلىل يۈرگۈزۈلىدۇ.
   كومپيۇتېردا سىستېما پروگراممىلىرىنى ئىشلىتىش، يېزىق بىرتەرەپ قىلىش، بېسىپ چىقىرىش، ئالاقە قىلىش، سانلىق مەلۇمات ئامبىرى قۇرۇش قاتارلىق بارلىق مەشغۇلاتلاردا يېزىق ئارقىلىق ھەرخىل ئۇچۇرلار بىرتەرەپ قىلىنىدۇ، بۇ ئىش تۈرلىرىدە كود ۋە خەت نۇسخىسى ھەر ۋاقىت كەڭ ئىشلىتىلىدۇ. كود ۋە خەت نۇسخىسىنىڭ مۇكەممەل بولۇشى، توغرا بولۇشى شۇ تىل ۋە يېزىقنى ئىشلىتىپ ئېلىپ بېرىلىدىغان بارلىق خىزمەتلەرنىڭ ئۈنۈملۈك بولۇشىدا ئىنتايىن مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، كود ۋە خەت نۇسخىسىنى شۇ تىل ۋە يېزىقتىكى بارلىق كومپيۇتېر مەشغۇلات سىستېمىسى، پروگراممىلىرىدا ئېلىپ بېرىلىدىغان ئېچىش ۋە مەشغۇلاتلارنىڭ ئۇلى دېيىشكە بولىدۇ. كود ۋە خەت نۇسخىسىنى توغرا ۋە ئۆلچەملىك ئىشلەتمىگەندە، بارلىق خىزمەتلەرنىڭ كېيىنكى تەرەققىياتى، يېڭىلىنىشى، ستاتىستىكا خىزمەتلىرىگە سەلبىي تەسىر كۆرسىتىپ، بىر قىسىم تولدۇرۇۋالغۇسىز ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مۇشۇ خىل تەخىرسىز ئارقا كۆرۈنۈش ئاستىدا، بىر قانچە يىلدىن بۇيان خەت نۇسخىسى ياشاش جەريانىدا بايقىغان مەسىلىلەر ۋە ئۇلارنى ھەل قىلىش جەريانى، يەنە ساقلىنىپ قالغان بىر قىسىم مەسىلىلەر ۋە بۇلارنى بىرتەرەپ قىلىش چارىسى ئۈستىدە ئىزدىنىپ بىر قاتار يەكۈنلەش ئېلىپ باردىم. بۇ ماقالىدە بۇ يەكۈنلەر پاكىتلىك ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ كومپيۇتېر ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش خىزمىتىدە ئىشلىتىلىدىغان خەت نۇسخىلىرىدا ساقلانغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشنىڭ نەقەدەر مۇھىم خىزمەت ئىكەنلىكى ھەم بۇ ساقلىنىپ قالغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش چارىلىرى سۆزلىنىدۇ. گەرچە بەزى ئورنىغا كەلتۈرگىلى بولمايدىغان خاتالىقلارنى تېخنىكىلىق ئۇسۇللار ئارقىلىق ئەڭ تۆۋەن دەرىجىگە چۈشۈرۈشكە بولسىمۇ، تۈپ يىلتىزىدىن ھەل قىلىشقا ئىمكانىيەت ئەمدى يار بەرمەيدۇ. مەسىلىلەرنى بايقاش، مەسىلىلەرنى بايقىماي ئىشلەتكەندىن ئەۋزەل، مەسىلىلەرنى دەل ۋاقتىدا بايقاش ۋە ئۇنىڭ چارىسىنى قىلىش ئارقىلىق خاتالىقلارنى دەل ۋاقتىدا تۈزىتىش باشقا تۈرلەردىكى خىزمەتلەرنىڭ ئوڭۇشلۇق ئېلىپ بېرىلىشى ئۈچۈن تولىمۇ مۇھىم.
   ماقالىنىڭ ئاساسىي مەزمۇنىغا ئۆتۈشتىن ئاۋۋال ماقالىدە كۆرۈلىدىغان «يۇنىكود» ۋە «خەت نۇسخىسى» دېگەن ئىككى ئاساسلىق ھالقىلىق سۆزگە چۈشەندۈرۈش بېرىلىدۇ.

   يۇنىكود دېگەن نېمە؟
   يۇنىكود دېگەن سۆز بىردىن-بىر كود دېگەنلىك بولۇپ، ئاساسلىق رولى كۆپ خىل مەشغۇلات مۇھىتىدا، كۆپ خىل پروگراممىلاردا كۆپ خىل تىللاردىكى ھەرقانداق ھەرپ-بەلگىگە پەقەت بىر كود (نومۇر) بېرىشتىن ئىبارەت.
كومپيۇتېر ئۇچۇرلارنى سانلىق رەقەم ھالىتىدە ھەر بىر ھەرپ ۋە بەلگىگە خاس نومۇر بېرىش ئارقىلىق ئۇلارغا نىسبەتەن ساقلاش ۋە ئۇزىتىش ئېلىپ بارىدۇ. يۇنىكود ئۇقۇمى بارلىققا كېلىشتىن ئاۋۋال سىستېما پروگراممىلىرىدا پەرقلىق كودلاش مەۋجۇد ئىدى. بۇنداق كودلاش ئۇسۇللىرىدا بارلىق ھەرپ-بەلگىلەرنى تولۇق ئىپادىلەپ كەتكىلى بولمايتتى. مەسىلەن، يالغۇز ياۋروپا بىرلەشمىسىلا بۇ رايوندىكى بارلىق تىللارنى ئىپادىلەش ئۈچۈن بىرنەچچە كودلاش سىستېمىسىغا ئېھتىياجلىق بولاتتى. ھەتتا، يەككە بىر تىل ئۈچۈنمۇ ئۇنىڭدىكى بارلىق ھەرپلەر، تىنىش بەلگىلەرنى ئوخشاش ۋاقىتتا ئىپادىلەشكە مۇۋاپىق كېلىدىغان بىرلا كودلاش سىستېمىسى يوق ئىدى.
يۇنىكود ئۇقۇمى بارلىققا كېلىشتىن بۇرۇن، ھەرقايسى كودلاش سىستېمىلىرى ئارىسىدا توقۇنۇش بار ئىدى. يەنى، ئىككى خىل كودلاش سىستېمىسى ئوخشىمىغان ئىككى ھەرپ-بەلگىگە ئوخشاش بىر نومۇر بېرەتتى ياكى ئوخشاش بىر ھەرپ-بەلگىگە ئوخشىمىغان نومۇرلارنى بېرەتتى. ھەرقانداق بىر كومپيۇتېر ياكى مۇلازىمىتېرلار نۇرغۇنلىغان ئوخشىمىغان كودلاش سىستېمىلىرىنى قوللاشقا ئېھتىياجلىق بولاتتى. ھالبۇكى، ئوخشىمىغان كودلاش سىستېمىلىرى ياكى ئوخشىمىغان مەشغۇلات مۇھىتلىرى ئارىسىدا ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ئېلىپ بېرىلسا، بۇ ئۇچۇرلارنىڭ بۇزۇلۇش خەۋىپى ئېغىر ئىدى.

   خەت نۇسخىسى دېگەن نېمە؟
   خەت نۇسخىسى — قانۇنىيەتلىك كودلاش سىستېمىسى ئارقىلىق ھەرپ-بەلگە ۋە شەكىللەرنىڭ ئۇچۇرلىرىنى ئەكس ئەتتۈرۈشتۇر.
خەت نۇسخىسى، بارلىق سان، بەلگە ۋە ھەرپلەردىن تەشكىل قىلىنغان شەكىللەر لايىھەسىدۇر، بۇ يەنە «خەت شەكىلى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. خەت نۇسخىسى شەكىلى ۋە ئۇسلۇبىغا ئاساسەن ئۆلچەملىك باسما خەت شەكىلى ۋە ھۆسنخەت شەكىلىگە ئايرىلىدۇ. خەت نۇسخىسى ئۆز ئىچىدىن يەنە ئىنچىكە خەت شەكىلى، توم خەت شەكىلى، ئىنچىكە يانتۇ خەت شەكىلى، توم يانتۇ خەت شەكىلىدىن ئىبارەت تۆت خىل شەكىلنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
خەت نۇسخىسىنىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارى بولسا، ھەرپ-بەلگىلەرنىڭ كودىنى مەلۇم شەكىلگە ئايلاندۇرۇپ بۇنى ئېكران يۈزىدە كۆرسىتىپ بېرىشتۇر. كود ئارقىلىق ھەرپ-بەلگىلەرنى ئەكس ئەتتۈرۈشنىڭمۇ بىر قانچە خىل شەكىلى بار، يەنى بىر قانچە كود ئارقىلىق بىر خىل ھەرپ-بەلگە شەكىلىنى ئەكس ئەتتۈرۈش: مەسىلەن، «ە» ھەرپ شەكلىنىڭ ئۆزىگىلا يۇنىكود جەۋدىلىدە ئەرەبچە «ه» ھەرىپىگە 0647 كود نومۇرى، ئۇيغۇرچە «ە» ھەرىپىگە 06D5 كود نومۇرى بېرىلگەن. بۇ بىر خىل ھەرپ شەكىلىنى كۆپ خىل كود نومۇرى بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈش ھېسابلىنىدۇ. يەنە بىر خىل ئۇسۇل كۆپ خىل ھەرپ-بەلگىدىن تۈزۈلگەن شەكىللەرنى بىرلا كود نومۇرى بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈش: مەسىلەن، «ﺋﺎ» بۇ ھەرپ ئۇيغۇر يېزىقىدىكى سوزۇق تاۋۇش ھەرىپىنىڭ باش ھەرىپى بولۇپ، كود نومۇرىغا كېڭەيتىلگەن رايوندىن FBEA بېرىلگەن. بۇ ھەرپ «ئ» 0626 ۋە «ا» 0627 دىن ئىبارەت ئىككى كودنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولىدىغان تاق كودلۇق قوشما ھەرپ شەكىلىگە كىرىدۇ.

خەت نۇسخىسىنىڭ تۈرى — خەت نۇسخىسى ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ، بىرى «بىت سۈرەتلىك خەت نۇسخىسى» (چېكىتلىك تەسۋىر چۈشۈرۈلگەن خەت نۇسخىسىمۇ دېيىلىدۇ)، بۇ خىل خەت نۇسخىسىدا ئىككىلىك (0 ۋە 1) ماترىتسا ئارقىلىق بىر ھەرپ-بەلگە ئىپادىلىنىدۇ. 0 ۋە 1 دىن تەشكىل قىلىنغان ئىككىلىك ماترىتسا ئۇچۇرى ئېكراندا قارا ۋە ئاق رەڭلىك شەكىل (ھەرپ-بەلگە) ھاسىل قىلىدۇ. بۇ خىلدىكى خەت نۇسخىلىرىدىن bdf، pcf، fnt، hbf قاتارلىق فورمات شەكىللىرىدىكىلەر بار؛ ئىككىنچى خىل تۈردىكىسى «ۋېكتورلۇق خەت نۇسخىسى» (outline font) بولۇپ، بۇ خىل خەت نۇسخىسىدىكى ھەر بىر ھەرپ-بەلگە ماتېماتىكىلىق ئەگرى سىزىقلار ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ، خەت نۇسخىسىدا ھەرپ-بەلگىنىڭ دائىرە چېگراسى، مۇھىم نۇقتىلىرى ۋە ھاسىلات ئۇچۇرلىرى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ھەمدە، بۇ ئۇچۇرلارنى ئوقۇپ چىقىپ بەلگىلىك ماتېماتىكىلىق ھېسابلاشلاردىن كېيىن كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ خىل خەت نۇسخىسىنىڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، ھەرپ-بەلگىلەرنى چەكسىز چوڭايتقاندىمۇ شەكىلىدە ئۆزگۈرۈش بولمايدۇ، ھەمدە يۇقىرى سۈپەتتە بېسىپ چىقىرىشقا ۋە ئېكراندا كۆرسىتىشكە بولىدۇ. ۋېكتورلۇق خەت نۇسخىلىرىدىن Type1، TrueType، OpenType قاتارلىق فورمات شەكىللىرىدىكىلەر بار. TrueType خەت نۇسخىسى فورماتىغا ئىككىلەمچى B ئۈلگە قىلىنىدىغان سالا سىزىقى (Quadratic Bézier Spline) قوللىنىلغان، Type1 خەت نۇسخىسى فورماتىدا ئۈچلەمچى B ئۈلگە قىلىنىدىغان سالا سىزىقى (Cubic Bézier Spline) ئارقىلىق بەلگىنىڭ دائىرىسى ئىپادىلەنگەن.

ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنى Unicode.org قا ئىلتىماس قىلىش خىزمىتى 1990- يىللىرىدىن باشلاپ باشلانغان بولۇپ، كۆپ قېتىملىق ئۇچرۇشۇش، مۇزاكىرە قىلىش، ئون يىللىق تىرىشچانلىق كۆرسۈتۈش ئارقىلىق 2001- يىلى دەسلەپكى قەدەمدە ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى Unicode ISO10646 دىن ئورۇن ئالدى. ئىلتىماس قىلىش خىزمىتى باشلانغاندا، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىغا يۇنىكودتىن ھەممە ھەرپلەرگە ئايرىم كود ئورنى بەلگىلەپ بېرىش ئىلتىماس قىلىنغان. بىراق، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدا لايىھەلەنگەن ئېلىپبەلىك يېزىق بولغانلىقى ھەم ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى كۆپ قىسىم ھەرپلەر ئەرەب يېزىقى بىلەن ئوخشاش بولغانلىقتىن، يۇنىكود ئورگىنى ئوخشاش ھەرپلەردە ئەرەب يېزىقىنىڭ ئاساسىي رايون ۋە كېڭەيتىلگەن رايونىدىكى ھەرپلەرنى ئىشلىتىش، ئوخشىمايدىغان ئالاھىدە ھەرپلەرگىلا كود ئورنى بەلگىلەش توغرىسىدا قارار چىقارغان. يۇنىكود ئورگىنىنىڭ بىر خىل ياكى ئوخشاش ھەرپ-بەلگىگە بىرلا كود بېرىش پرىنسىپى ئاستىدا ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى خېلى كۆپ ھەرپلەرنىڭ ئەرەب ۋە پارس يېزىقلىرى بىلەن ئوخشاش ئىكەنلىكى، ھەمدە بۇ ھەرپلەرنىڭ يۇنىكود جەدۋىلىدىن ئاللىقاچان ئورۇن ئېلىپ بولغانلىقى نەزەرگە ئېلىنىپ، ئوخشاش ھەرپلەردە ئەرەب ۋە پارس يېزىقلىرىغا بەلگىلەنگەن ھەرپلەر كودىنى ئورتاق ئىشلىتىپ، قالغان ئالاھىدە ئوخشىمايدىغان ھەرپلەرگە كود ئورنى ئىلتىماس قىلىنغان. شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى باشقا ئەرەب يېزىقى ئاساسىدا ئۆزگەرگەن يېزىقلارغا ئوخشاش بۇ چوڭ كاتىگورىيىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ كېڭەيتىلگەن.

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنى كومپيۇتېردا ئىشلىتىش ۋە توغرا كود ئورنىنى كۆرسۈتۈپ بېرىش ئۈچۈن 2003- يىلىدىن باشلاپ ئاپتونوم رايوننىڭ يەرلىك ئۆلچىمىنى بېكىتىش ئالاھىدە خىزمەت گۇرۇپپىسى قۇرۇلۇپ، يۇنىكود ئورگىنى يېڭىدىن ئېلان قىلغان يۇنىكود جەدۋىلىدىن ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىغا ئورتاق ئىشلىتىش ئۈچۈن بېكىتىلگەن كود ئورنى بىلەن بۇ ئۈچ خىل يېزىقنىڭ ئايرىم ئوخشاش بولمىغان پەرقلىق ھەرپلىرىنىڭ كود ئورنىنى تۈرلەرگە بۆلۈپ، ئاپتونوم رايوننىڭ DB65/2190-2005 نومۇرلۇق يەرلىك ئۆلچىمىنى بېكىتتى. بۇ ئۆلچەمدە، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ Unicode ISO10646 دا بەلگىلەنگەن ھەرپلىرىنىڭ ئومۇمىي كود ئورنى يۇنىكود جەدۋىلىدىكى بىلەن ئوخشاش كۆرسىتىلدى. يەنە، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىغا ئورتاق بولغان ھەرپلەر جەدۋىلى، ئۇيغۇر يېزىقىغا خاس بولغان ھەرپلەر، قازاق يېزىقىغا خاس بولغان ھەرپلەر، قىرغىز يېزىقىغا خاس بولغان ھەرپلەر ئايرىم-ئايرىم جەدۋەللەشتۈرۈلدى. بۇ خىزمەت ئارقىلىق، يۇنىكود جەدۋىلىگە كىرگۈزۈلگەن ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ھەرپلەر يۇنىكود جەدۋىلىدىكى باشقا يېزىقلاردىن ئايرىپ ئېلىنىپ ئايرىم جەدۋەللەشتۈرۈلۈپ ئاپتونوم رايوننىڭ «ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشتا ئىشلىتىلىدىغان ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ كودلاش ئۆلچىمى» قىلىپ بېكىتىلدى، ھەمدە 2005- يىلى 4- ئاينىڭ 1- كۈنى ئېلان قىلىنىپ، 2005- يىلى 10- ئاينىڭ 1- كۈنىدىن باشلاپ رەسمىي ئىشلىتىلدى.

يۇنىكود جەدۋىلىدىكى ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ھەرپلەرنىڭ كودى

يۇنىكود جەدۋىلىدە ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى ھەرپلەر جەمئىي 186 بەلگە. كۈلرەڭ كاتەكچە ئىچىدە كۆرسىتىپ ئۆتۈلگەن ھەرپلەر يۇنىكودقا يوللانماي قېلىنغان بەلگىلەر بولۇپ، بۇلار ئۇيغۇر يېزىقىدىكى «ئې» سوزۇق تاۋۇشىنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندىكى « ﺌﯧ » ۋە « ﺌﯩ » دىن ئىبارەت ئىككى خىل قوشما شەكىلى. قازاق يېزىقىدىكى «ٵ، ٶ، ٷ، ٸ» دىن ئىبارەت تۆت سوزۇق تاۋۇشىنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندا بولۇشقا تېگىشلىك بولغان «ٵ، ﺎ، ا، ٶ، ﻮ، و، ﯘ، ۇ، ﯨ ، ﯩ ، ﻰ، ى» قاتارلىق ھەرپ شەكىللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ۋە قازاق يېزىقىدىكى كام يوللىنىپ قېلىنغان ھەرپ شەكىللىرى توغرىسىدا ماقالىنىڭ شۇ ھەرپلەر توغرىسىدىكى قىسمىدا تەپسىلىي چۈشەندۈرۈش بېرىلىدۇ.

ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدا ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان ھەرپلەرنىڭ كود جەدۋىلى

يۇقىرىدىكى جەدۋەلدە كۈلرەڭ كاتەك ئىچىگە ئېلىنغان ئۇيغۇر يېزىقىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ھەمزە بىلەن بىرىكىپ كېلىدىغان قوشما شەكىللىرىدىن باشقا شەكىللىرى ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدا ئورتاق ئىشلىتىلگەچكە ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان ھەرپلەر قاتارىدا كۆرسىتىلدى. ھەمزە بىلەن بىرىكىپ كېلىدىغان «ﺋﺎ، ﺌﺎ، ﺋﻪ، ﺌﻪ، ﺋﻮ، ﺌﻮ، ﺋﯘ، ﺌﯘ، ﺋﯚ، ﺌﯚ، ﺌﯚ، ﺋﯩ، ﺌﻰ» قاتارلىق قوشما ھەرپ شەكىللىرى قازاق ۋە قىرغىز يېزىقلىرىدا ئىشلىتىلمەيدۇ.

ئۇيغۇر يېزىقىدا خاس ئىشلىتىلىدىغان ھەرپلەر جەدۋىلى

يۇقىرىدىكى جەدۋەلدە كۈلرەڭ كاتەك ئىچىگە ئېلىنغان «ﺉ» ۋە «ﺊ» دىن ئىبارەت ئىككى بەلگە ئۇيغۇر يېزىقىدا ئىشلىتىلمەيدۇ، بىراق ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ھەمزە قىرغىز يېزىقىدا « ئ » (i) تاۋۇشىنى بىلدۈرىدىغان بەلگە بولغاچقا «ﺉ» ۋە «ﺊ» دىن ئىبارەت ئىككى بەلگە ئۇيغۇر يېزىقىدا بىرتەرەپ قىلىنمايدىغان ھەرپلەر قاتارىدا يۇنىكود جەدۋىلىدىكى ئەسلى شەكىلى بويىچە خەت نۇسخىلىرىدا ساقلاپ قېلىنغان، بۇ ئىككى بەلگە پەقەت شەكىل جەھەتتىن ۋەكىللىك خارەكتېرىگە ئىگە، كۆرسىتىش جەھەتتە كۈچكە ئىگە ئەمەس، ئۇيغۇر يېزىقىنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلغاندا ھەمزە بىلەن بىرىكىپ كېلىدىغان سوزۇق تاۋۇش ھەرپلىرىنىڭ قوشما شەكىللىرى « ﺋ » ۋە « ﺌ » دىن ئىبارەت ئىككى شەكىلدىنلا تەركىب تاپىدۇ.

قازاق يېزىقىدا خاس ئىشلىتىلىدىغان ھەرپلەر جەدۋىلى

قىرغىز يېزىقىدا خاس ئىشلىتىلىدىغان ھەرپلەر جەدۋىلى

مەنبە http://www.ukij.org/munber/viewthread.php?tid=896

سىندەرس: سەينادىن پايدىلىنىش

جابدۇق ئىشلىتىش پاش قىلىش

yolum

ھىراۋۇل

ئىنتىللىق

Rank: 10

تۆھپە: 1870
تىللا: 1417
شۆھرەت: 2999

يوللىغان ۋاقتى 2011-9-19 18:43:09 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش

«ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشتا ئىشلىتىلىدىغان ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ كودلاش ئۆلچىمى» DB65/2190-2005 دا ساقلانغان بىر قىسىم مەسىلىلەر

   بۇ خىزمەتلەر دەسلەپكى قەدەمدە ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ كودلاش ئۆلچەملىرىنى بىرلىككە كەلتۈرۈش خىزمىتىدە بېسىلغان تۇنجى قەدەم بولغانلىقى ئۈچۈن بىر قسىم مەسىلىلەر كۆرۈلگەن، شۇڭا DB65/2190-2005 دە كۆرۈلگەن بىر قانچە مەسىلىلەر كۆرسۈتۈپ ئۆتىلىدۇ.
   1. ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدا ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان « ھ » ھەرپىنىڭ خەت نۇسخىسىدىكى شەكىلى ۋە كود نومۇرى توغرىسىدا:
   «ھ» ھەرىپىدىكى مەسىلە مۇنداق ئىككى نۇقتىدا گەۋدىلىنىدۇ، بىرى ئەرەبچە «ە (ھ)» بىلەن ئۇيغۇرچە ۋە قازاقچە «ھ» نى پەرقلەندۈرۈش. يەنە بىرى، ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ھ» نىڭ ئىككى خىل شەكىلى بارمۇ ياكى تۆت خىل شەكىلى بارمۇ؟ دېگەن مەسىلىدە ئىپادىلىنىدۇ.
   ئالدى بىلەن بىرىنچى مەسىلىنى تەھلىل قىلساق ئۇيغۇر، قازاق يېزىقىدىكى (ﮬ ، ﮭ ، ﮫ ، ﮪ) لار بىلەن ئەرەب يېزىقىدىكى (ﮬ ، ﮭ ، ﻪ ، ە) لەر ئايرىم-ئايرىم تاۋۇشلارنى ئىپادىلەيدىغان ھەرپلەر بولۇپ، ئۇيغۇر، قازاق يېزىقىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ بېشىدىن ئۇلىنىپ كېلىدىغان شەكىلى (ﮬ) ھەرىپى بىلەن باش ۋە ئايىغىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى (ﮭ) لار ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» ھەرىپىنىڭ بېشىدىن ئۇلىنىپ كېلىدىغان (ﮬ) ھەرىپى بىلەن باش ۋە ئايىغىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى (ﮭ) لار شەكىل جەھەتتىن ئوخشاش بولۇپ، كود ئورنى ئوخشاش ئەمەس. ھەمدە، ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ ئاخىرىدىن ئۇلىنىپ كېلىدىغان شەكىلى (ﮫ) ۋە يالغۇز شەكىلى (ھ) لار بىلەن ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» ھەرىپىنىڭ ئاخىرىدىن ئۇلىنىپ كېلىدىغان شەكىلى (ﻪ) ۋە يالغۇز شەكىلى (ە) لار شەكىل جەھەتتىن بولسۇن ياكى كود ئورنى جەھەتتىن بولسۇن تامامەن ئوخشىمايدۇ. (تۆۋەندىكى جەدۋەلگە قاراڭ)

جەدۋەلدە كۆرسىتىلگىنىدەك مۇشۇنداق ئېنىق ئايرىلغان ئەھۋال ئاستىدا ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» بىلەن ئۇيغۇر ۋە قىرغىز يېزىقلىرىدىكى «ھ» نى پەرقلەندۈرۈش ئاساندەك كۆرۈنىدۇ، بىراق يۇنىكود ئېلان قىلىنىشتىن ئاۋۋال بۇ ئىككى خىل ھەرپنىڭ ھەرخىل شەكىللىرىنىڭ خەت نۇسخىلىرىدىكى ئىپادىلىنىشى ھازىرقىدەك ئەمەس ئىدى، بۇ ئەھۋالنى تۆۋەندىكى جەدۋەلدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ.

   يۇقىرىدىكى جەدۋەلدە ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» (0647) نىڭ شەكىلى «ھ» شەكىلىدە بېرىلگەن. چۈنكى ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» يۇنىكودنىڭ ھازىرغىچە تارقىتىلغان بارلىق نەشرلىرىدە «ھ» ھەرپ شەكىلىنى ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» نىڭ ۋەكىللىك شەكىلى دەپ قاراپ، يۇنىكود جەدۋىلىدىكى 0647 كود نومۇرى ئورنىغا «ھ» شەكىلىدە ئىزاھلاپ كەلمەكتە. بىراق يەنە بەزى خەت نۇسخىلىرىدا بۇ كود ئورنىغا «ە» شەكىلىدە ئىزاھلاش ئېلىپ بېرىلغان، «ە» شەكىلىدە ئىزاھلاش ئاساسلىق ئورۇندا تۇرىدۇ.
   بۇ خىل ئەھۋالنىڭ كېلىپ چىقىشىنىڭ سەۋەبى مۇنداق، ئەرەب ۋە پارس يېزىقلىرىدا «ە» ھەرىپى ئۆزىنىڭ تۆت خىل ئۆزگۈرۈش شەكىللىرى (ﮬ ، ﮭ ، ﻪ ، ە) بويىچە خەت نۇسخىلىرى ئىشلەنگەن بولسا، ئوردۇ يېزىقىدا بۇ ھەرپ (ﮬ ، ﮭ ، ﮫ ، ﮪ) شەكىلىدە ئىشلىتىلگەن. شۇڭا، ئەرەب دۆلەتلىرىدە ياسالغان خەت نۇسخىلىرىدا ئاساسىي رايوندىكى 0647 كود نومۇرى ئورنىغا «ە» شەكىلىدە ۋەكىللىك كۆرۈنۈشى كىرگۈزۈلگەن بولسا، بىر قىسىم پارسچە ۋە بارلىق ئوردۇچە خەت نۇسخىلىرىدا ئاساسىي رايوندىكى 0647 نىڭ ئورنىغا «ھ» شەكىلىدە ئورۇنلاشتۇرغان. بۇنداق ئىككى خىل شەكىلدە ئورۇنلاشتۇرۇش ئەھۋالى ئادەتتىكى يېزىق بىرتەرەپ قىلىش جەريانىدىكى كىرگۈزۈش، كۆرۈش، بېسىش قاتارلىقلاردا توقۇنۇش پەيدا قىلمايتتى. چۈنكى، كىرگۈزۈش داۋامىدا ھەرپلەر ئاساسىي رايوندىكى كود نومۇرى بىلەن ئۇزىتىلىدۇ، كۆرسىتىش جەريانىدا كېڭەيتىلگەن رايوندا كۆرسىتىلگەنلىكتىن خاتالىق كۆرۈلمەيتتى.
   يەنە، يۇقىرىدىكى جەدۋەلدە «ە» ۋە «ھ» ھەرىپلىرىنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگىرىش شەكىللىرىگە كۆپ خىل كودلاش ئارقىلىق ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. يەنى، « ﻫ » شەكىلىگە FEEB، FBAC، FBAA لاردىن ئىبارەت ئۈچ كود نومۇرى، « ﻬ » شەكىلىگە FEEC، FBAD، FBAB لاردىن ئىبارەت ئۈچ كود نومۇرى بېرىلگەن، خاتالىقمۇ دەل مۇشۇ جايدىن باشلانغان. ئەسلىدە، بۇ خەت نۇسخىسىدا ئوخشاش بەلگىلەرنىڭ كۆپ قېتىم تەكرارلانماسلىقى ئۈچۈن كود نومۇرىنى مەركەزلەشتۈرۈپ ئىپادىلەش ئۇسۇلى ئارقىلىق بەلگە شەكىلىنى ئىخچاملاش ئۇسۇلى ئىدى. بۇ خىل ئەھۋال ئاستىدا ئەرەبچە، پارسچە، ئوردۇچە تەييار ياسالغان خەت نۇسخىلىرىدىن پايدىلىنىپ بىر قىسىم بۇ يېزىقلاردا يوق ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ھەرپ-بەلگىلەرنى قىستۇرۇپ ئاتالمىش ئۇيغۇرچە خەت نۇسخىسى ۋە يېزىق كىرگۈزۈش ئىشلەش داۋامىدا، بىر قىسىم شىركەت ۋە شەخسلەر ئۆزىگە خاس يېڭىلىق يارىتىش ئۈچۈن ئەرەب يېزىقىدىكى (ﮬ ، ﮭ ، ﻪ ، ە) لەرنى ئىككىگە بۆلۈپ ئالدىدىكى ئىككى شەكىل (ﮬ ، ﮭ) بىلەن ئۇيغۇر يېزىقىدىكى «ھ» نى، كەينىدىكى ئىككى شەكىل (ﻪ ، ە) بىلەن ئۇيغۇر يېزىقىدىكى «ە» نى ناھايىتى ئەپچىللىك بىلەن ئىپادىلىگەن بولسىمۇ، بىرىنچى قەدەمدىلا خاتا ئىپادىلەشكە باشلىغان. يەنى ئېنىقراق قىلىپ ئېيتقاندا، ئاساسىي رايوندا «ە» ھەرىپىنى (0647) شەكىلىدە، «ھ» ھەرىپىنى (06BE) شەكىلىدە توغرا ئىپادىلىگەن بىلەن، «ھ» ھەرىپىنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندىكى (ﮬ ، ﮭ) دىن ئىبارەت ساقلىنىپ قالغان ئىككى خىل شەكىلىگە بەزىلەر «ﮬ» (FEEB) ۋە «ﮭ» (FEEC) لارنى، «ﮬ» (FBAC) ۋە «ﮭ» (FBAD) لارنى، يەنە بەزىلەر «ﮬ» (FBAA) ۋە «ﮭ» (FBAB) شەكىلىدە ئىپادىلىگەن ئەھۋاللار كۆرۈلۈپ، باشقا ھەرپ-بەلگىلەرنىمۇ ئۆزى خالىغانچە بېكىتىۋالىدىغان ئەھۋاللارغا ئوخشاش بىر مەزگىل ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدا يۈز بەرگەن كۆپ خىل كودلاش ئۇسۇللىرىنىڭ يامان تەسىرى ئاستىدا يېزىق بىرتەرەپ قىلىش، ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ئىشلىرىدا بىر-بىرى بىلەن توقۇنۇش، بىر-بىرىنى يەكلەش، تونۇماسلىقتەك يامان ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىدى. بۇ خىل قالايمىقانچىلىقلار يۇنىكود ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن تۈزىتىلگەن بولسىمۇ، شۇ چاغلاردىكى كود توقۇنۇشىدىن قېلىپ قالغان بىر قىسىم مەسىلىلەر ھازىرغا قەدەر تۈپ يىلتىزىدىن ھەل بولۇپ كەتكىنى يوق.
   يۇنىكود ئېلان قىلىنغاندىن كېيىنمۇ ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» نىڭ يۇنىكودتىكى كود نومۇرى (0647)، ھەرپ شەكىلى «ھ» شەكىلىدە بېكىتىلدى. ئوردۇ يېزىقىدىكى «ھ» نىڭ كود نومۇرى (06BE)، ھەرپ شەكىلى «ھ» شەكىلىدە بېكىتىلدى. ھەمدە «ھ» نىڭ ئۆزگۈرۈش شەكىللىرى (ﮬ ، ﮭ ، ﮫ ، ﮪ) كېڭەيتىلگەن رايوندا ئايرىم كۆرسىتىلدى. ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى «ە» گە (06D5) كود نومۇرى ئايرىم بېكىتىپ بېرىلدى.
   تۆۋەندىكى جەدۋەلدە ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» ھەرىپى بىلەن ئوردۇ يېزىقىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ يۇنىكود جەدۋىلىدىكى كود نومۇرى ۋە شەكىلىنىڭ سېلىشتۇرمىسى:

(يۇقىرىدىكى جەدۋەلدە كود نومۇرى ۋە ھەرپ شەكىلى كۆرسىتىلگەن تۆت پارچە رەسىم يۇنىكودنىڭ 5.0 نەشرىدىن ئېلىنغان).

يۇقىرىدا بىر قىسىم جەريانلاردىن مەسىلىنىڭ كېلىپ چىقىش مەنبەسى شەرھلەندى، ئەمدى ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى «ە» نىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇش ئەھۋالى يۇقىرىقى ئىككى خىل (ئەرەبچە ۋە ئوردۇچە) يېزىقلارنىڭ ئوتتۇرىسىدىنلا كېسىپ ھەر بىرىدىن بىر پارچىدىن ئېلىپ ئىشلىتىلگەچكە، ئۇيغۇرچە «ە» ھەرىپى ۋە «ھ» ھەرىپىدە بىر قىسىم مۇقىمسىزلىق ۋە مۇجىمەللىكلەر كېلىپ چىقماي قالمىدى. بۇنى تۆۋەندىكىدەك چۈشەندۈرۈپ ئۆتىمەن.
ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى «ە» ھەرىپىنىڭ يۇنىكود جەدۋىلىدىكى كود نومۇرى 06D5 بولۇپ، بۇ كېيىنرەك ئاساسىي رايونغا كىرگۈزۈلگەن بىر دانە تاق بەلگە. كېڭەيتىلگەن رايوندا ئايرىم ئۆزگۈرۈش شەكىلى يوق بولۇپ، ئەرەبچە «ە» ھەرىپىنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندىكى «ﻪ» (FEEA) ۋە «ﻩ» (FEE9) لارنى ئورتاق ئىشلىتىدۇ.

   بۇ خىل ئورۇنلاشتۇرۇشتىن كېيىن كېلىپ چىققان بىردىن-بىر مەسىلە ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ە» ھەرىپىنىڭ سىستېما پروگراممىلىرىدا نورمال ئۇلانماسلىقى بولدى. يەنى بۇ ھەرپ ھەرخىل سىستېما پروگراممىلىرى ۋە خەت نۇسخىلىرىدا تۆۋەندىكىدەك ئۈچ خىل ھالەتتە بىر تەرەپ قىلىندى:
   بىرىنچى، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى «ە» (06D5) ئاساسىي رايوندىكى ۋەكىللىك ھەرپ بولۇپ ئۇنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندا ئۆزگۈرۈش شەكىلى بولمىغاچقا، بۇ ھەرپ مۇشۇ بىرلا شەكىلدىن تەركىب تاپقان ھەرپ دەپ قارىلىپ بەزى خەت نۇسخىلىرىدا ۋەكىللىك شەكىلىگىمۇ ھەم ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىگىمۇ پەقەت بىرلا «ە» شەكىلىدە ئىزاھلاپ ئەكس ئەتتۈرۈلدى. شۇنىڭ بىلەن، «ە» ھەرىپى يېزىقتا ئەسلىدە ئۇلىنىپ كېلىدىغان جايلاردا ئۇلانمايدىغان ئەھۋال كېلىپ چىقتى. مەسىلەن: قىسمﻩت، ماھىيﻩت دېگەن سۆزلەردىكى «ە» ھەرىپىنىڭ ئۇلانماسلىقىغا ئوخشاش ئەھۋاللار كۆرۈلدى.
   ئىككىنچى، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى «ە» (06D5) ئاساسىي رايوندىكى ۋەكىللىك ھەرىپكە، كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىگە  «ﮬ» (FEEB)، «ﮭ» (FEEC)، «ﻪ» (FEEA) ۋە «ﻩ» (FEE9) لارنى ئىشلىتىش ئەھۋالىمۇ كۆرۈلدى. بۇ خىلدىكى ئەھۋاللار پۈتۈنلەي چەتئەلدە ئىشلەنگەن سىستېما پروگراممىلىرىدىكى خەت نۇسخىلىرىدا كۆرۈلىدۇ، بۇ خىلدىكى خەت نۇسخىلىرىدا «ە» ھەرىپىنى بىرتەرەپ قىلغاندا «ە» ھەرىپىنىڭ بېشىدىن ئۇلىنىپ كېلىدىغان شەكىلىمۇ باش ۋە ئاخىرىدىن ئۇلىنىپ كېتىدىغان ئەھۋال كېلىپ چىقتى. مەسىلەن: شهرق (ئەسلىدە شەرق)، شهھىرى (ئەسلىدە شەھىرى) دېگەندەك پۈتۈنلەي شەكىلىدە ئۆزگۈرۈش بولۇپ كەتتى.
   ئۈچىنچى، ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ە» (06D5) ئاساسىي رايوندىكى ۋەكىللىك ھەرىپكە كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىگە «ﻪ» (FEEA) ۋە «ﻩ» (FEE9) لارنىلا ئىشلىتىش، بۇ خىل ئۇسۇل ھازىر ئاساسلىق ۋە توغرا ئۇسۇل دەپ قارىلىپ كېلىنىۋاتىدۇ. بىراق بۇنىڭمۇ كەمچىلىكى شۇ يەردىكى، بىر پۈتۈن تۆت خىل شەكىلدە بىرتەرەپ قىلىنىدىغان ھەرپلەرنى پارچىلاپ ئىشلىتىش ئۇسۇلىنىڭ ئۆزىلا خاتا ۋە زىددىيەتلىك بولغانلىقى ئۈچۈن يۇقىرىدىكى ئىككى خىل خاتالىشىش ۋە ئېنىقسىزلىقنىڭ پەيدا بولۇشىغا سەۋەبچى بولغان. شۇڭا، بۇ خىل ئۇسۇلنى ئىلمىي دېگىلى بولمايدۇ. ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ە» ھەرىپىگە ئاساسىي رايوندىن ئايرىم كود (06D5) ئىلتىماس قىلىنغان ئىكەن، شۇ ۋاقىتنىڭ ئۆزىدە بۇ ھەرپنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىلىگە ئايرىم-ئايرىم ئىككى كود ئورنى تەسىس قىلىنغان بولسا، يۇقىرىقىدەك مەسىلىلەر كۆرۈلمىگەن بولاتتى. يۇنىكود 2003- يىلدىن باشلاپ كېڭەيتىلگەن رايوننى داۋاملىق كېڭەيتىشنى توختىتىشتىن ئاۋۋال بۇ پۇرسەت بار ئىدى.
   ئەمدى، ئىككىنچى مەسىلە ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ قانچە خىل ئۆزگۈرۈش شەكىللىرى بارلىقى ئۈستىدە توختىلىپ ئۆتىمەن.
   ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ يۇنىكود جەدۋىلىدىكى ئەرەب يېزىقىنىڭ ئاساسىي رايوندىكى كود نومۇرى 06BE بولۇپ، كېڭەيتىلگەن A رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىگە  (ﮬ ، ﮭ ، ﮫ ، ﮪ) لارنى ئورتاق ئىشلىتىدۇ. (تۆۋەندىكى رەسىم يۇنىكود 5.0 نەشرىدىن ئېلىنغان)

بۇ مەسىلىدە ئىككى خىل كۆز قاراش بار، بىرى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ئېلىپبەسىدە «ھ» نىڭ ئىككى خىللا شەكىلى كىرگۈزۈلگەن، شۇڭا «ھ» ھەرىپىنىڭ ئىككى خىللا شەكىلى بار دېگەن كۆزقاراش. يەنە بىرى، ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەرقايسى دەۋرلەردىكى ئېلىپبەلىرىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق، بىر قىسىم ئېلىپبەلەردە «ھ» نىڭ تۆت خىل شەكىلدىمۇ ئىپادىلەنگەنلىكى، يۇنىكودقا ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى ھەرپلەر كىرگۈزۈلگەندە، بۇ ئىككى يېزىقتا ئورتاق ئىشلىتىدىغان «ھ» غا بېرىلگەن كود نومۇرى ۋە شەكىلىنىڭ تۆت خىل ئىكەنلىكى، شۇڭا «ھ» ھەرىپىنىڭ تۆت خىل ئۆزگۈرۈش شەكىلى بار دېگەن كۆزقاراش.
تۆۋەندىكى رەسىمدىكى خەت نۇسخىسى 2001- يىلى جۇڭيى شىركىتى دۆلەت ئۆلچىمى GB18030 كودلاش ئۆلچىمىگە ئاساسەن ئىشلىگەن خەت نۇسخىسى بولۇپ، بۇ خەت نۇسخىسىدا Unicode ISO10646 غا كىرگۈزۈلگەن ئۇيغۇرچە، قازاقچە قىرغىزچە ھەرپلەرنىڭ كودى ۋە ھەرپ شەكىلى تەمىنلەنگەن.

(1- رەسىم: 宋体-18030 خەت نۇسخىسىدا كۆرسىتىلگەن ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ھەرپلەر)

تەسىرىدە بۇ ھەرپ ئەسلىدىكى (ف) شەكىلدە ياسالماي «ڧ» دەك ياسىلىشىغا سەۋەب بولغان. شۇڭا، مىكروسوفت شىركىتى ئۇيغۇرچە يېزىق كىرگۈزگۈچ ئىشلەش داۋامىدا مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن يېزىق كىرگۈزگۈچنىڭ «ف» ھەرىپىدىكى كود نومۇرىنى ئالماشتۇرۇپ قويۇشتەك ئەھۋال سادىر بولغان، بۇ مەسئۇلىيەتنى مىكروسوفت شىركىتىدىن كۆرگىلى بولمايدۇ، بۇ مەسىلە Windows Vista مەشغۇلات سىستېمىسى ۋە كېيىنكى يېڭى نەشرلىرىدە تۈزىتىلىنىپ بولۇندى.
يۇقىرىدىكى رەسىمدە كۆرسىتىلگەن 宋体-18030 دېگەن خەت نۇسخىسىدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، بۇ خەت نۇسخىسىدا بېرىلگەن ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ھەرپلەرنىڭ كودىUnicode ISO10646 بىلەن ئوخشاش. بۇ خەت نۇسخىسىدىكى ھەرپ شەكىلى ۋە بىرقىسىم ئۇچۇرلارنى بېيدا فاڭجېڭ ئېلېكترون شىركىتى ۋە مىكروسوفت شىركىتى تەمىنلىگەن (خەت نۇسخىسىدىكى فونت ئۇچۇرىغا قاراڭ).
يۇقىرىدىكى مۇشۇ بىرلا خەت نۇسخىسىنى مىسال ئېلىپ ئۆتۈشلا كۇپايىكى، مەيلى خەلقئارادا ياكى دۆلىتىمىزدە ئىشلەنگەن بارلىق خەت نۇسخىلىرىدا ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ شەكىلى تۆت خىل شەكىلدە ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق تىل-يېزىق كومىتېتى قاتارلىق ئورۇنلار ۋە تەتقىقات مەركەزلىرى ئىشلىگەن خەت نۇسخىلىرىدىمۇ «ھ» ھەرىپى تۆت خىل شەكىلدە ياسالغان.
بۇنىڭدىن باشقا ئاپتونوم رايونىمىزدا ئىشلىتىلىۋاتقان نوپۇزلۇق نابۇرچىلىق يۇمشاق ماتېرىياللىرىدىن «بېيدا فاڭجېن»، «سەنلى»، «خۇا گۇاڭ»، «چاۋجې» ۋە يېزىقچىلىق يۇمشاق دېتالى «يۇڭجۇڭ Office» قاتارلىقلاردا ئىشلىتىلگەن خەت نۇسخىلىرىدىمۇ ئۇيغۇر، قازاق يېزىقلىرىدىكى «ھ» ھەرىپى تۆت خىل شەكىلدە بولۇپ، بۇ يۇمشاق ماتېرىياللاردا بېسىپ چىقىلغان كىتاب-ژۇرنال، گېزىتلەرنىڭ ھەممىسىدە «ھ» ھەرىپىنىڭ تۆت خىل شەكىلىنى ئۇچرىتىشقا بولىدۇ.

   ئۇيغۇر، قازاق يېزىىقلىرىدىكى «ھ» ھەرپىنىڭ كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىلىنى تۆۋەندىكى مىساللار بىلەن كۆرۈپ باقساق:
   ئاساسىي رايوندىكى شەكىلىگە « ھ » (06BE) بېكىتىلگەن.
   كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىگە:
   « ﮪ » (FBAA) — يالغۇز شەكىلى. مىسال: ئاھ، ۋاھ، پادىشاھ
   « ﮫ » (FBAB) — ئاخىرىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى. مىسال: قەبىھ
   « ﮬ » (FBAC) — بېشىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى. مىسال: ھارۋا، ھاردۇق
   « ﮭ » (FBAD) — باش ۋە ئايىغىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى. مىسال: ئېھتىمال
   يۇقىرىدىكى مىساللاردىن كۆرۈشكە بولىدۇكى، «ھ» ھەرىپىنىڭ يالغۇز شەكىلى (ﮪ) ۋە ئاخىرىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى (ﮫ) لارنىڭ ئاخىرقى قىسمىدا ئۈستىگە سەل يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن ئىلمەك بار، بۇ ئىپادە ھەرپنىڭ ئاخىرلاشقانلىقىنى، ئەمدى ئاخىرىغا ھەرپ ئۇلانمايدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ ئەرەب يېزىق سىستېمىسىنىڭ ئومۇمىي قائىدىسىگە ئۇيغۇن بولۇپ، تۆت خىل شەكىلدىن تەشكىل تاپقان بارلىق ھەرپلەرنىڭ يالغۇز شەكىلى ۋە ئاخىرىدىن ئۇلىنىپ كېلىدىغان شەكىللىرىدە شۇنداق ئىلمەك شەكىل ھاسىل قىلىنغان. مەسىلەن: ك، گ، ڭ، ل، ن، ب، پ، ت، د، س، ش، ف، ق، ئى، ئې قاتارلىق ھەرپلەرنى سېلىشتۇرۇشقا بولىدۇ.
   ئۇيغۇر تىلى ئېلىپبەسىدە ئىككى خىللا شەكىلى بار، شۇڭا «ھ» ھەرىپى خەت نۇسخىلىرىدا ئىككى خىللا ياسىلىشى كېرەك دېگەن كۆز قاراشتىكىلەر پەقەت ئېلىپبەنى ئاساس قىلىشنى چىقىش قىلىدۇ، ئۇنىڭدىن باشقا يېتەرلىك چۈشەندۈرۈش يوق. ئېلىپبەدىكى ھەرپلەر ئاساسەن قولدا يېزىلغان، كومپيۇتېر خەت نۇسخىسى ئىشلىتىلمىگەن. بۇ خىل ئەھۋالدا، ئېلىپبەدە «ھ» نىڭ ئىككى خىل يېزىلىپ قېلىش ئېھتىماللىقى ئىنتايىن يۇقىرى، يەنى ماقالىنىڭ بېشىدا سۆزلەپ ئۆتۈلگەندەك، ئەرەب يېزىقىدىكى «ە» نىڭ تۆت خىل شەكىلىنى پارچىلاپ ئۇيغۇر، قازاق يېزىقىدىكى «ە» ۋە «ھ» ھەرىپلىرىگە ئايرىپ ئىشلەتكەندەك، يۇنىكود بارلىققا كېلىشتىن ئاۋۋال ياسالغان خەت نۇسخىلىرى ئاسەسەن «ھ» نى ئىككى خىل شەكىلدە ئالماسلىققا ئىلاجى يوق ئىدى.

2. ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدا ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان «ى» ھەرپى توغرىسىدا:
   ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدا ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان «ى» ھەرىپىنىڭ سىستېما پروگراممىلىرىدا ئۇلانماسلىق ئەھۋالى Windows XP مەشغۇلات سىستېمىسىدىكى سىستېما خەت نۇسخىلىرىدا كۆرۈلىدۇ، Windows نىڭ ئۇنىڭدىن كېيىنكى نەشرلىرىدە بۇ خىل ئەھۋال كۆرۈلمەيدۇ. بۇنىڭ سەۋەبلىرى تۆۋەندىكىچە:
   بىرىنچى، ئەرەب يېزىقىدا «ى» ھەرىپىنىڭ ئىككى خىللا شەكىلى بار بولۇپ، ئۇلار «ﻯ» ۋە «ﻰ» دىن ئىبارەت. ئەرەب يېزىقىدا «ى» ھەرىپىنىڭ « ﯨ » ۋە « ﯩ » شەكىللىرى يوق. يەنى:
   ئاساسىي رايوندىكى ۋەكىللىك شەكىلى: «ى» (0649).
   كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىلى: «ﻯ» (FEEF) ۋە «ﻰ» (FEF0).
   ئىككىنچى، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى يۇنىكودقا ئىلتىماس قىلىنغاندا «ى» ھەرىپىنىڭ ئاساسىي رايوندىكى ۋەكىللىك شەكىلىگە «ى» (0649) تاللانغان، كېڭەيتىلگەن رايوندىكى تۆت خىل ئۆزگۈرۈش شەكىلىنىڭ ئىككىسى «ﻯ» (FEEF)  «ﻰ» (FEF0) بولۇپ، ئەرەب يېزىقىدا يوق يەنە ئىككى خىل شەكىل « ﯨ » (FBE8) ۋە « ﯩ » (FBE9) لەرگە ئايرىم كود ئورنى ئىلتىماس قىلىنغان.
   يۇقىرىدىكى ئىككى خىل سەۋەبتىن سەل ئىلگىرىكى سىستېما پروگراممىلىرىدا تەمىنلەنگەن سىستېما خەت نۇسخىلىرىدا «ى» ھەرىپى ئۇلانمايتتى. چۈنكى، ئىلگىرىكى (Windows XP) سىستېما پروگراممىلىرىدا تەمىنلەنگەن خەت نۇسخىلىرىدا «ى» ھەرىپىنىڭ كېيىن تولۇقلانغان ئىككى شەكىلى بىلەن قوشۇلۇپ تۆت خىل شەكىلى كىرگۈزۈلگەن بولسىمۇ، ئەرەب يېزىقىنىڭ ئۆزىدە «ى» ھەرىپىنىڭ ئىككى خىللا شەكىلى بولغانلىقى، ھەمدە بۇ خەت نۇسخىسىدىكى ئۇلاپ كۆرسىتىش ھۆججىتىدە مۇشۇ ئىككى شەكىلنىڭ ئۇلىنىشى بېرىلىپ، كېيىن تولۇقلاپ كىرگۈزۈلگەن ئىككى خىل شەكىلنىڭ ئۇلىنىشى يېزىلمىغان. شۇڭا، ھازىرغىچە بەزى خەت نۇسخىلىرىدا يۇقىرىقىدەك سەۋەبلەر بولغاچقا «ى» ھەرىپى نورمال ئۇلانمايدۇ. Windows Vista دىن باشلاپ سىستېما خەت نۇسخىلىرىمۇ يېڭىلاندى ۋە «ى» ھەرىپىنىڭ تولۇقلاپ كىرگۈزۈلگەن ئىككى شەكىلى بۇرۇنقى ئىككى خىل شەكىلى بىلەن بىرلىكتە ئۇلىنىش ئۇچۇرى يېزىلدى، شۇنىڭدىن باشلاپ «ى» ھەرىپى نورماللاشتى.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا yolum تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2011-9-19 18:46

جابدۇق ئىشلىتىش پاش قىلىش

yolum

ھىراۋۇل

ئىنتىللىق

Rank: 10

تۆھپە: 1870
تىللا: 1417
شۆھرەت: 2999

يوللىغان ۋاقتى 2011-9-19 18:45:43 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش

3. قازاق يېزىقىدىكى «ٴ» (دايەكشە) توغرىسىدا:
   ئەرەب ۋە قازاق يېزىقلىرىدىكى «ﺀ» ۋە «ٴ» نىڭ كود ئورنى مەسىلىسى. ئەرەب يېزىقىدىكى «ﺀ» ھەمزە يېزىقنىڭ غول قىسمىغا توغرىلىنىدۇ، قازاق يېزىقىدا بولسا «ٴ» ھەمزە يېزىقنىڭ باش قىسىمىغا توغرىلىنىدۇ، شۇڭا يۇنىكود ئورگىنى بېكىتكەن ئۆلچەملىك كود جەدۋىلىدە بۇ ئىككى بەلگىگە ئايرىم-ئايرىم ئىككى كود ئورنى بەلگىلىگەن، يەنى ئەرەبچىدىكى «ﺀ» ھەمزىگە ئاساسىي رايوندا «0621» كود نومۇرى، كېڭەيتىلگەن رايوندا «FE80» كود نومۇرى بەلگىلەنگەن، قازاق يېزىقىدىكى «ٴ» ھەمزىگە بولسا ئاساسىي رايوندا «0674» كود نومۇرى بەلگىلەنگەن. دېمەك، بۇ ئىككى بەلگە شەكىلداش ئەمما تەڭداش بەلگە ئەمەس دېگەنلىكتۇر. لېكىن، بەزى خەت نۇسخىلىرىدا بۇ ئىككى بەلگە بىرخىل دەپ قارىلىپ، خاتا ھالدا ئەرەب، قازاق يېزىقلىرىدىكى ھەمزىلەرنى «0621» ۋە «FE80» غا ئورۇنلاشتۇرۇپ قويۇپ (بۇ بەلگىنى ئۈستىگە كۆتۈرۈپ قويغان، ئەگەر ئۈستىگە كۆتۈرۈپ قويمىسا، قازاق يېزىقىنىڭ قائىدىسىگە چۈشمەي قالىدۇ)، قازاق يېزىقىدىكى ھەمزىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان «ٴ» (0674) ھەمزە بەلگىلەنمىگەن، شۇنىڭ بىلەن ياسالغان بىر قاتار خەت نۇسخىلىرىدا قازاق يېزىقىدىكى ھەمزە چۈشۈرۈپ قويۇلغان. شۇڭا، قازاق يېزىقىنى بىرتەرەپ قىلىشتا ئېغىر خاتالىق كۆرۈلۈپ، ھەتتا قازاق يېزىقىدىكى «ٵ، ٶ، ٷ، ٸ» ھەرپلىرىنى توغرا كۆرسىتىشتىمۇ خاتالىق كېلىپ چىققان.
   قازاق يېزىقىدىكى ھەمزە «ٴ» (0674)، قوشما ھەرپلىرى «ٵ» (0675)، «ٶ» (0676)، «ٷ» (0677)، «ٸ»(0678)  قاتارلىقلارنىڭمۇ كود ئورنىنى توغرا بەلگىلەشتە بىر قىسىم مەسىلىلەر بار، يەرلىك ئۆلچەم DB65/2190-2005 دە قازاق يېزىقىدىكى ھەمزىگە ئەرەبچىدىكى «ء»  (0621)خاتا ھالدا بەلگىلىنىپ قالغان، بۇنى ئۆز ۋاقتىدا يۇنىكودقا يوللاپ، يۇنىكودتىن ھەمزىگە ئايرىم كود بېرىلگەندە 0674 دەپ نومۇر بېرىلگەن ئىدى، كېيىن تەييارلانغان ماتېرىياللاردىمۇ شۇنداق ئىدى، ئەمما تەييارلىنىدىغان ماتېرىياللارنى نۇرغۇن قېتىملىق تۈزىتىش ۋە رەتلەش داۋامىدا، ئاپتونوم رايونلۇق ئۆلچەم ئىدارىسىگە يوللانغان ماتېرىيالدا ھەمزىنىڭ كود نومۇرى 0621 بولۇپ قالغان، ھەمدە يەرلىك ئۆلچەم DB65/2190-2005 دە مۇشۇنداق بېكىتىلىنىپ كەتكەن. شۇنىڭدىن كېيىن، دۆلەتلىك ئۆلچەم ئىدارىسىگە يوللانغان ماتېرىياللاردا، ھەمزىنىڭ كود نومۇرىغا ئالاھىدە دىققەت قىلىنىپ 0674 نى بېكىتىپ توغرىلاپ يوللانغان، شۇڭا بۇ نۆۋەت دۆلەت بېكىتكەن دۆلەت ئۆلچىمى GB21669-2008 دا قازاق يېزىقىدىكى ھەمزىنىڭ كود نومۇرى 0674 دەپ ئېلان قىلىندى. (GB21669-2008 نىڭ 12- بېتىگە قاراڭ).
   يۇنىكودنىڭ 5.0 نەشرىدە تۆۋەندىكىدەك كۆرسىتىلگەن:

تۆۋەندە كۆرسىتىلگەن رەسىمدىكى مىسالغا قاراڭ:

   قىزىل چەمبەرگە ئېلىنغىنى قازاق يېزىقىدىكى ھەمزە «ٴ» (0674) خەت غۇلىنىڭ ئۈستىگە توغرا كېلىدۇ، كۆك چەمبەرگە ئېلىنغىنى ئەرەب يېزىقىدىكى ھەمزە «ء» (0621) بولۇپ، خەتنىڭ غۇلىغا توغرا كېلىدۇ.
   قازاق يېزىقىدىكى تۆت قوشما ھەرپ GB21669-2008 دا ۋە Unicode ISO10646 دا توغرا بېكىتىلگەن. ئەمما، قازاق يېزىقىدىكى تۆت قوشما ھەرپلىرى ئىچىدە ساقلانغان 二义性 (بىر ھەرپ بەلگە كودىنىڭ ئىككى خىل بولۇپ قېلىشى) مەسىلىسى مەۋجۇد، بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىش قازاق تىل-يېزىقىنى توغرا ستاتىستىكىلاش خىزمىتىدىكى بىر بوشلۇقنى ئۈنۈملۈك تولدۇرىدۇ.二义性  مەسىلىسى دېگىنىمىز، بۇندىن بۇرۇن قازاق يېزىقىدىكى «ٶ» (0676) نى كىرگۈزۈش ئۈچۈن ئالدى بىلەن ھەمزە «ٴ» (0674) نى ئاندىن «و» (0648) نى باسىمىز، بۇ ۋاقىتتا بۇ ئىككى ھەرپ بىرىكىپ «ٶ» (0676) نى ھاسىل قىلىدۇ. قارىماققا بۇ توغرىدەك كۆرۈنىدۇ، لېكىن قازاق يېزىقىدا ھەمزە كەلگەن ھەرپلەر سۆزنىڭ بېشىدا يېزىلىدۇ، سۆزنىڭ ئوتتۇرىسىدا تاشلىۋېتىلىدۇ. بۇنداق بولغاندا، قازاق يېزىقىدىكى «ٶ» (0676) نى سۆز ئالدىدا «ٴ» (0674) نى ئاندىن «و» (0648) نى بېسىپ كىرگۈزۈش سۆز ئوتتۇرىسىدا بولسا «و» (0648) نىلا كىرگۈزۈشكە بولىدۇ، بۇ ھالدا قازاق يېزىقىدىكى «ٶ» (0676) بىلەن «و» (0648) نىڭ سۆزلەر ئارىسىدىكى يېزىلىشى ۋە قىستۇرۇلۇشى ئوخشاش بولۇپ قالىدۇ-دە، ھەر ئىككى تاۋۇش «و» (0648) بولۇپ قالىدۇ، مۇشۇ مەسىلە بىر ھەرپ بەلگە كودىنىڭ ئىككى خىل بولۇپ قېلىشى دېيىلىدۇ، بۇ خىل ئەھۋالنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى ئاساسلىق سەۋەب، يۇنىكود ئورگىنىنىڭ پرىنسىپىدا ئوخشاش ھەرپ شەكىللىرىگە ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان رايوندا ئوخشىمايدىغان ھەرپ-بەلگىلەرگە قايتا-قايتا كود نومۇرى بېرىشكە بولمايدۇ دېيىلگەن، مۇشۇ مۇناسىۋەت بىلەن يۇنىكود ئورگىنى بىلەن كۆپ قېتىملىق پىكىر ئالماشتۇرۇش ئېلىپ بېرىلغان بولسىمۇ، يۇنىكود ئورگىنى باشتىن ئاخىر ئۆز پىرىنسىپىدا چىڭ تۇرۇۋالغانلىقى ئۈچۈن، قازاق يېزىقىدىكى بۇ تۆت قوشما ھەرپنىڭ ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىگە ئەرەبچە كېڭەيتىلگەن رايوندا ئايرىم كود نومۇرى ئىلتىماس قىلىنالمىغان. ئاخىرىدا خەت نۇسخىسى ئىشلەش داۋامىدا تېخنىكىلىق ئىزدىنىش ئارقىلىق كېڭەيتىلگەن رايوندا بار بولغان ھەرپ-بەلگىلەردىن پايدىلىنىپ، بۇ تۆت دانە قوشما ھەرپنىڭ يېزىقتا توغرا ئىپادىلىنىش ئۇسۇلىنى تېپىپ چىقىپ، بۇ قېيىن مەسىلە ھەل قىلىندى.

قازاق يېزىقىدىكى تۆت قوشما ھەرپنىڭ ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىنى يېزىقتا پەرقلەندۈرۈپ ئىپادىلەش مەسىلىسىنى ھەل قىلىش ئۇسۇلى، قازاق يېزىقىدىكى «ٵ» (0675)، «ٶ» (0676)، «ٷ» (0677)، «ٸ» (0678) لارنىڭ ئۆزگۈرۈشلىرى ئۈچۈن كېڭەيتىلگەن رايونغا كىرگۈزۈلگەن «ا»، «و»، «ۇ»، «ى» لارنىڭ شەكىلىدىن پايدىلىنىش، ئەمما كود نومۇرى يەنىلا ئاساسىي رايوندىكى قازاقچە تۆت قوشما ھەرپنىڭ كود نومۇرىنى ساقلاپ قېلىش ئارقىلىق مەسىلە بىرقەدەر ئۈنۈملۈك ھالدا ھەل قىلىندى. يەنى: تۆۋەندە بىز ئالدى بىلەن ھەمزە ۋە ھەمزە بىلەن بىرىكىپ كېلىدىغان تۆت قوشما ھەرپنىڭ سۆزلەردىكى يېزىلىشىنى كۆرۈپ چىقايلى.

   «ٴ» (0674) — ھەمزە (دايەكشە).
   «ٵ» (0675) — ٵ ـٵ.             مىسال: ٵن، ٵمىر، ٵدىل، ٴدٵمدى، ٴمٵندى، ٴنٵرلى، ٴمٵرمار.
   «ٶ» (0676) — ٶ ـٶ.             مىسال: ٶن، ٶرت، ٴتٶل، ٴتٶر، ٴتٶرت.
   «ٷ» (0677) — ٷ ـٷ.             مىسال: ٷي، ٷش، ٴسٷت، ٴتٷن، ٴتٷز.
   «ٸ» (0678) — ٴٸـ ـٸـ ـٸ ٸ. مىسال: ٴٸس، ٴٸز، ٴىن؛ ٴٸسٸ، ٴٸشٸ، ٴٸنٸ؛ ٴبٸل، ٴتٸل، ٴپٸل.
                                                   ٴٸرٸ، ٴتٸرٸ، ٴسٸرٸ.
   (دىققەت: قازاق يېزىقىدا ھەمزە (دايەكشە) سۆز بېشىغىلا قويۇلىدۇ. مىسال: ٴٸرى، ٴبٸلىمدٸ.)

   خەت نۇسخىسىدا ھەل قىلىش ئۇسۇلى:
   ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە يېزىقلارنىڭ خەت نۇسخىسى تەييارلانغاندا خەت نۇسخىسىنىڭ ئۇلىنىشلىرى Microsoft Volt يۇمشاق ماتېرىيالى ئارقىلىق تەييارلىنىدۇ، مۇشۇ يۇمشاق دېتالنىڭ ياردىمىدە تۆۋەندىكى ئاددىي پىرىنسىپ ئارقىلىق قازاق يېزىقىنى بىر تەرەپ قىلغاندا، قوشما ھەرپلەر «ٵ» (0675)، «ٶ» (0676)، «ٷ» (0677)، «ٸ» (0678) لار بىلەن «ا» (0627)، «و» (0648)، «ۇ» (06C7)، «ى» (0649) لارنى پەرىقلەندۈرۈپ كىرگۈزۈشكە ئىمكانىيەت قىلغىلى بولىدۇ.
   ئاساسلىق پىرىنسىپ:

يۇقىرىدىكى سىغىمىدا كۆرسىتىلگەندەك خەت نۇسخىسىدا ئۇلىنىش بەرگەندە «ٵ»، «ٶ»، «ٷ»، «ٸ» ھەرپلىرىنى بىر گۇرۇپپا، «ا»، «و»، «ۇ»، «ى» ھەرپلىرى بىر گۇرۇپپىلىنىۋېلىنىدۇ. بۇ ئىككى گۇرۇپپا ھەرىپلەر كۇنۇپكا تاختىسىدىن ئايرىم-ئايرىم كۇنۇپكىلار ئارقىلىق كىرگۈزىلىدۇ. يەنى تۆۋەندىكى كۇنۇپكا تاختىسى ئورۇنلاشتۇرۇلىشىدا كۆرسىتىلگەندەك.
قازاق يېزىقىنىڭ كۇنۇپكا تاختىسىغا ئورۇنلاشتۇرۇش جەدۋىلى:

   «ٴ» (ھەمزە) كۇنۇپكا تاختىسىدىكى «E» ھەرپىنىڭ ئورنىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان. «ٴ» ھەمزىنى باشتا، ئاندىن كېيىن «ا»، «و»، «ۇ»، «ى» نى بېسىش ئارقىلىقمۇ «ٵ»، «ٶ»، «ٷ» ، «ٸ» ھەرپلىرىنى بىرىكتۈرۈپ كىرگۈزۈشكە بولىدۇ.
   «ٴى» ھەرىپى كۇنۇپكا تاختىسىدىكى «?» نىڭ ئورنىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان.
   «ٵ» ھەرىپى كۇنۇپكا تاختىسىدىكى «V» ھەرپىنىڭ ئورنىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان.

   «ٴو» ھەرىپى كۇنۇپكا تاختىسىدىكى Shift بىلەن «O» كۇنۇپكىسىنى بېرىكتۈرۈپ بېسىش ئارقىلىق كىرگۈزۈلىدۇ.
   «ٴۇ» ھەرىپى كۇنۇپكا تاختىسىدىكى Shift بىلەن «U» كۇنۇپكىسىنى بېرىكتۈرۈپ بېسىش ئارقىلىق كىرگۈزۈلىدۇ.
   مىسال: يۇقىرىدا كۆرسىتىلگەن پرىنسىپ بويىچە قازاقچە تۆۋەندىكى سۆزلەردىن مىسال كۆرسىتىمىز (ئاساسلىقى «ٶ» ھەرىپىنى مىسالغا ئېلىپ ئۆتىمىز، باشقا ھەرپلەرنىڭ پرىنسىپى مۇشۇنىڭغا ئوخشاش بولىدۇ).
   ٶن (ön)، ٴتٶرت (tört) وزار (ozar)، بول (bol)
   يۇقىرىدىكى سۆزلەردە قىزىل رەڭگە بويالغىنى قازاق يېزىقىدىكى ھەمزە بىلەن بىرىكىپ كەلگەن «ٶ» (ö) ھەرىپى، كۆك رەڭدە بۇيالغىنى قازاق يېزىقىدىكى «و» (o) ھەرىپى.
ٶن — دېگەن سۆزدە «ٶ» ھەرىپى تولۇق كۆرۈنىدۇ، قازاق يېزىقىنىڭ يېزىش قائىدىسىدە «ٵ»، «ٶ»، «ٷ»، «ٸ» قاتارلىق ھەرپلەر سۆز بېشىدا كەلگەندە «ٴ» تاشلىۋېتىلمەيدۇ.
ٴتٶرت — دېگەن سۆزدە «ٶ» ھەرىپى سۆزنىڭ ئوتتۇرىسىدا كۆرۈلىدۇ، بۇ ۋاقىتتا «ٴ» سۆزنىڭ ئالدىغا قويۇلۇپ، سۆز ئوتتۇرىسىدىكى «و» نىڭ «ٶ» ھەرپى ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈپ كېلىدۇ.
   وزار، بول — دېگەن سۆزلەردىكى كۆك رەڭدە بۇيالغىنى «و» ھەرىپى.
   يۇقىرىدىكى «ٶن» دېگەن سۆزدە، سۆز بېشىدا ھەمزە بولغانلىقى ئۈچۈن، بۇ ھەرپ يۇنىكودتا بەلگىلەنگەن 0676 بولۇپ كېلىدۇ، «وزار» دېگەن سۆزدىكى «و» (0648) ھەرىپىدىن پەرىقلىنىدۇ. شۇڭا، «ٵ»، «ٶ»، «ٷ»، «ٸ» قاتارلىق ھەرپلەر سۆز بېشىدا كەلگەندە پەرقلەندۈرۈپ ئىپادىلەشكە بولىدۇ. ئەمما، ٴتٶرت دېگەن سۆزدىكى «ـٶ» بىلەن بول دېگەن سۆزدىكى «ـو» نى يېزىق بىرتەرەپ قىلغاندا پەرقلەندۈرۈپ ئېلىش ئۈچۈن، بۇنىڭغا يۇقىرىدا سۆزلەنگەن پرىنسىپ بويىچە «ئورتاق شەكىلدىن پايدىلىنىپ تەلەپپۇزى ئوخشىمايدىغان ھەرپلەرنىڭ ئۆزگۈرۈشلىرىنى ئىپادىلەش، كود نومۇرىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ كۇنۇپكا تاختىسىدىن ئايرىم-ئايرىم كىرگۈزۈش» ئۇسۇلى بويىچە، يۇقىرىدا كۆرسىتىلگەن «بىر ھەرپ بەلگە كودىنىڭ ئىككى خىل بولۇپ قېلىش ئەھۋالى» (二义性) مەسىلىسىنى ھەل قىلىشقا بولىدۇ. يەنى، ٴتٶرت ۋە بول دېگەن سۆزلەردە كۆرۈلگەن قىزىل ۋە كۆك رەڭدە بويالغان «و» ھەرپى شەكىل جەھەتتىن ئوخشاش بولسىمۇ، ئەمما بۇ ئىككى سۆزدە كەلگەن «ـو» ھەرپى ئىككى كود نومۇرىدا ساقلانغان دېگەنلىكتۇر. مىسال:
   ٴتٶرت — دېگەن سۆزنى پارچىلىساق مۇنداق بولىدۇ: ٴ ت ٶ ر ت
   بول — دېگەن سۆزنى پارچىلىساق مۇنداق بولىدۇ: ب و ل
   قازاق يېزىقىدىكى تۆت سوزۇق تاۋۇش ھەرپى «ٵ»، «ٶ»، «ٷ»، «ٸ» قاتارلىقلارنىڭ خەت نۇسخىسىدا توغرا بىرتەرەپ قىلىش مەسىلىسىنىڭ ھەل قىلىنىشى قازاق يېزىقىدىكى تاۋۇش ۋە سۆزلەرنى سىتاتىستىكىلاش خىزمىتىگە، ئاندىن قازاق يېزىقىدىكى ماتېرىياللارنى قازاق لاتىن يېزىقى ۋە قازاق كىرىل يېزىقىغا ئايلاندۇرۇش جەھەتلەردە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

   4. ئۇيغۇر يېزىقىدىكى قوشما ھەرپلەر توغرىسىدا:
   ئۇيغۇر تىلى ئېلىپبە كىتابىدا ئۇيغۇر تىلىدىكى سەككىز سوزۇق تاۋۇش ھەرىپىنىڭ ھەمزە بىلەن بىرىكىپ كېلىدىغان 20 خىل قوشما ھەرپ شەكىلى كۆرسىتىلگەن. ئۇلار: ﺋﺎ، ﺌﺎ؛ ﺋﻪ، ﺌﻪ؛ ﺋﻮ، ﺌﻮ؛ ﺋﯘ، ﺌﯘ؛ ﺋﯚ، ﺌﯚ؛ ﺋﯜ، ﺌﯜ؛ ﺋﯥ، ﺋﯧ ، ﺌﯧ ، ﺌﯥ؛ ﺋﻰ، ﺋﯩ ، ﺌﯩ ، ﺌﻰ قاتارلىق ھەرپ شەكىللىرىدىن ئىبارەت. ئاپتونوم رايونلۇق يەرلىك ئۆلچەم DB65/2190-2005 دا ئۇيغۇر يېزىقىدىكى 20 خىل قوشما ھەرپ تولۇق كىرگۈزۈلگەن. بىراق، دۆلەت ئۆلچىمى GB21669-2008 دا ۋە خەلقئارا ئۆلچەم Unicode ISO10646 دا ئۇيغۇر يېزىقىدىكى قوشما ھەرپلەر 18 بولۇپ، ئىككى دانە شەكىلى كام قالغان. يۇنىكود جەدۋىلىگە كىرگەنلىرى: ﺋﺎ، ﺌﺎ؛ ﺋﻪ، ﺌﻪ؛ ﺋﻮ، ﺌﻮ؛ ﺋﯘ، ﺌﯘ؛ ﺋﯚ، ﺌﯚ؛ ﺋﯜ، ﺌﯜ؛ ﺋﯥ، ﺋﯧ ، ﺌﯧ ، ﺌﯥ؛ ﺋﻰ، ﺋﯩ ، ﺌﯩ ، ﺌﻰ لاردىن ئىبارەت. كام قالغان ئىككى ھەرپ: (ﺌﯧ) ۋە (ﺌﯩ) لاردۇر.
   نېمە ئۈچۈن يەرلىك ئۆلچەمدە 20 خىل (ﺌﯧ ۋە ﺌﯩ شەكىلى ئارتۇق)، دۆلەت ئۆلچىمىدە 18 خىل بولۇپ قالىدۇ؟
   بۇنىڭ سەۋەبى، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى يۇنىكودقا ئىلتىماس قىلىنغاندا، ئۇيغۇر يېزىقىدىكى «ئې» ھەرپىنىڭ (ﺌﯧ) ۋە (ﺌﯩ) دىن ئىبارەت ئىككى خىل شەكىلى تەييارلانغان ماتېرىيالدىن چۈشۈپ قالغان. كېيىن ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى خەلقئارا يۇنىكود ئورگىنى تەرىپىدىن تەستىقلىنىپ كەلگەندە (ﺌﯧ) ۋە (ﺌﯩ) دىن ئىبارەت ئىككى ھەرپنىڭ كام قالغانلىقى بايقالغان، يۇنىكود ئورگىنىمۇ تاپشۇرۇپ ئالغان ماتېرىيالدا بۇ ھەرپلەر يوق ئىكەنلىكى توغرىسىدا جاۋاب قايتۇرغان. كېيىن (ﺌﯧ) ۋە (ﺌﯩ) دىن ئىبارەت ئىككى ھەرپ شەكىلىنىڭمۇ بارلىقى، بۇنى تولۇقلاپ بېرىش ئىلتىماس قىلىنغان بولسىمۇ، يۇنىكود ئورگىنى ئەرەب يېزىقلىرى كۆرسىتىلگەن كېڭەيتىلگەن رايونغا ھەرپ قوشۇشنى توختاتقانلىقى سەۋەبلىك، بۇ تەلەپ رەت قىلىنغان.
   ئىككى قوشما ھەرپنىڭ كام بولۇپ قېلىشى، ئۇيغۇر يېزىقىدىكى 20 خىل قوشما شەكىللىك ھەرپلەرنىڭ پۈتۈنلىكىنى كەمتۈك قىلىپ قويدى، بۇ خىل ئەھۋالنىڭ يېزىق بىرتەرەپ قىلىش ئىشلىرىغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى چوڭ بولمىسىمۇ، بىراق ئىلگىرىكى تەجرىبە ساۋاقلار تۈپەيلىدىن بۇ مەسىلىگىمۇ ئەھمىيەت بەرمەي بولمايدۇ. ھازىر بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ ئىككى خىل چارىسى بار، بىرى يۇنىكودقا كىرگۈزۈلگەن 18 قوشما شەكىلنى خەت نۇسخىلىرىدا ساقلاپ قېلىش. يەنە بىرى بۇ 18 دانە قوشما ھەرپنى خەت نۇسخىلىرىغا كىرگۈزمەسلىك. بۇ ئىككى خىل چارىنىڭ ھەر ئىككىلىسىنى قوللىنىشقا بولىدۇ، بۇنداق دېگەنلىك قايسى چارە بولۇشىدىن قەتئىينەزەر يېزىق بىرتەرەپ قىلىش ئىشلىرىغا تەسىر كۆرسەتمەيدۇ.
   خەت نۇسخىلىرىدا 18 خىل قوشما شەكىلدىكى ھەرپلەرنى ساقلاپ قالغاندا، ئۇيغۇر يېزىقىدىكى سوزۇق تاۋۇش ھەرپلىرىنىڭ ھەمزە بىلەن بىرىكىپ كېلىدىغان قىسمىنى بىرلا كود نومۇرى بىلەن كۆرسىتىشكە بولسىمۇ، بىراق بۇ 18 خىل قوشما ھەرپ شەكىلىنى بارلىق خەت نۇسخىلىرىدا ياساپ چىقىش ئاسان ئىش ئەمەس، يەنى ھۆسنخەت نۇسخىلىرىدا بۇ 18 خىل قوشما ھەرپ شەكىلى بولمىسىمۇ بولىدۇ، يۇنىكود جەدۋىلىدە ئۇيغۇر يېزىقىدىكى قوشما ھەرپلەردىن سىرت يەنە نۇرغۇنلىغان ئەرەب يېزىقىغا خاس بولغان قوشما ھەرپ شەكىللىرى بار، بۇ قوشما ھەرپلەرمۇ بارلىق خەت نۇسخىلىرىدا تەمىنلەنمەيدۇ، پەقەت ئالاھىدە بىر قىسىم ماتېرىياللارنى (قۇرئان كەرىم، ھەدىس، دىنىي كىتابلار) تۈزۈش داۋامىدا ئىشلىتىلىدىغان خەت نۇسخىلىرىدا تولۇق تەمىنلىنىدۇ، بۇ خىلدىكى خەت نۇسخىلىرىنىڭ ھەرپ شەكىلى ۋە ئۇلىنىش ھۆججەتلىرىمۇ مۇرەككەپ بولىدۇ. ئەگەر بىز ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ يۇنىكود جەدۋىلىدە تولۇق بولمىغان قوشما ھەرپ شەكىللىرىنى بارلىق خەت نۇسخىلىرىمىزغا زورمۇ-زۇر كىرگۈزسەك، ئۇ ھالدا خەت نۇسخىمىزنى مۇرەككەپلەشتۈرۈۋالىمىز. بۇ خىلدىكى مۇرەككەپلىشىپ كەتكەن خەت نۇسخىلىرىنى ئىشلەتكەن بىر قىسىم خادىملارنىڭ ئىشلىتىش جەريانىدا ياكى پايدىلىنىش جەريانىدىكى سەۋەنلىكى تۈپەيلىدىن بىر قىسىم توقۇنۇشلارنىڭ كېلىپ چىقماسلىقىنى كاپالەتلەندۈرگىلى بولمايدۇ، بۇ خىلدىكى ئەھۋاللار بىر قىسىم يېزىق كىرگۈزگۈچ ۋە خەت نۇسخىلىرىدا ئىلگىرى كۆرۈلگەنلىكى ئۈچۈن بۇ 18 قوشما ھەرپ شەكىلىنى خەت نۇسخىلىرىدا ئالماسلىق كېرەك دېگەن كۆز قاراشتىكىلەرمۇ، بۇ قوشما ھەرپلەرنى يۇنىكودقا ئىلتىماس قىلىش ئەسلىدىنلا چوڭ خاتالىق ئىدى دەپ قارايدىغانلارمۇ بار.
   ھازىرقى ئاساسلىق كۆز قاراش شۇكى، خەت نۇسخىلىرىدا 18 قوشما ھەرپنى ئىشلەتمەسلىك، پەقەت ئالاھىدە ئىشلىتىلىدىغان خەت نۇسخىلىرىدىلا ساقلاپ قېلىش تەشەببۇس قىلىنىدۇ. بۇ ئالاھىدە خەت نۇسخىلىرى دېگىنىمىز كىتاب-ژۇرنال، گېزىت نەشر قىلىش ئىشلىرى ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان باسما ئۆلچىمىگە چۈشىدىغان خەت نۇسخىلىرىنى كۆرسىتىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا بارلىق خەت نۇسخىلىرىدا يەنى بىر قىسىم يېزىقچىلىق ئىشلىرىدا ئىشلىتىلىدىغان باسما خەت نۇسخىلىرى، ھەم بارلىق ھۆسنخەت نۇسخىلىرىدا 18 قوشما ھەرپنى ئشىلىتىشنىڭ ھاجىتى يوق. چۈنكى، يېزىق كىرگۈزۈش داۋامىدا بارلىق ھەرپلەر ئاساسىي رايون كودى بويىچە كىرگۈزۈلىدۇ ۋە ساقلىنىدۇ، پەقەت كۆرسىتىش جەريانىدىلا كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرى كۆرسىتىلىدۇ، ھەرپلەرنىڭ ئۇلىنىشى خەت نۇسخىسىدىكى ئۇلاپ كۆرسىتىش ھۆججىتىنىڭ كونتروللۇقىدا بولىدۇ، بۇ ئۇلاپ كۆرسىتىش ھۆججىتى ئايرىم-ئايرىم كىرگۈزۈلگەن ئاساسىي رايوندىكى كود بويىچە ھەرپلەرنى بىر بىرىگە كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرىنى ئالدىن ھېسابلاپ قويۇلغان تەرتىپ ۋە قائىدە بويىچە ئۇلاپ كۆرسىتىدۇ. ئېكران يۈزىدە بىر-بىرىگە ئۇلىنىپ كۆرۈنگەن سۆزلەر بىزگە كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرى بويىچە كۆرۈنىدۇ، بۇ سۆزلەرنى پارچىلىغاندا ھەرپلەر ئاساسىي رايون كودى ۋە شەكىلى بويىچە يەككە كۆرۈنىدۇ. ئەرەب يېزىق سىستېمىسىنى ئىشلىتىدىغان تىللارنىڭ ھەرقايسىسىدا ياسالغان خەت نۇسخىلىرىدىكى ئاساسىي پرىنسىپمۇ مۇشۇ بولۇپ، مۇرەككەپ خەت شەكىللىرى ۋە قوشما ھەرپلەر ئاساسەن خەت نۇسخىلىرىدا تەمىنلەنمەيدۇ، پەقەت بىرقىسىم ئالاھىدە ئىشلەنگەن مەخسۇس خەت نۇسخىلىرىدىلا پايدىلىنىش ئۈچۈن تەمىنلىنىدۇ. شۇڭا، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىدىكى خەت نۇسخىلىرىدا 18 قوشما ھەرپنى ئالماسلىق يېزىقچىلىق ئىشلىرىغا تەسىر كۆرسەتمەيدۇ، بىراق يەنە بىر نەچچە مۇھىم خەت نۇسخىلىرىدا تەمىنلەپ قويۇش يۇقىرىدا بايان قىلىنغان ئۇيغۇر يېزىقىدىكى 18 قوشما ھەرپ مەسىلىسىنى ھەل قىلىشنىڭ بىردىن-بىر چارىسىدۇر.

   5. ئۇيغۇر، قىرغىز يېزىقلىرىغا ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان ھەرپ «ئ» توغرىسىدا:
   «ئ» — بۇ بەلگە ئۇيغۇر يېزىقىدا ھەمزە دېيىلىدۇ، قىرغىز يېزىقىدا مەنا ئىپادىلىگۈچى مۇستەقىل تاۋۇش ھېسابلىنىدۇ. ئۇيغۇر، قىرغىز يېزىقلىرىغا ئورتاق بولغان بۇ بەلگە (ھەرپ) نىڭ ئاساسىي رايوندىكى كود نومۇرى 0626 (ئ) دەپ بەلگىلەنگەن.
   ئۇيغۇر يېزىقىدا ھەمزىنىڭ ئىككى خىل شەكىلى بار. يەنى: ﺋ (FE8B)    ﺌ (FE8C) لار.
   قىرغىز يېزىقىدىكى «ﺉ» ھەرپىنىڭ تۆت خىل يېزىلىش شەكىلى بار. يەنى:
   « ﺋ » (FE8B) — بېشىدىن ئۇلىدىغان شەكىلى. مىسال: ئل، ئت، ئز.
   « ﺌ » (FE8C) — باش ۋە ئايىغىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى. مىسال: تئل، چئل، پئل.
   « ﺊ » (FE8A) — ئاخىرىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى. مىسال: تئ، لئ، چئ، بئ، نئ، سئ، شئ.
   « ﺉ » (FE89) — يالغۇز شەكىلى. مىسال: رئ، زئ، دئ.

   بۇ مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويۇشتىكى ئاساسلىق سەۋەب، بىر قىسىم خەت نۇسخىلىرىدا بۇ ھەرپ شەكىلى تۆۋەندىكىدەك ياسالغان.
   ئاساسىي رايوندىكى ۋەكىللىك شەكىلى « ﺋ » قىلىپ ئۆزگەرتىۋېتىلگەن، توغرا شەكىلى (ﺉ) بولۇشى كېرەك.
   كېڭەيتىلگەن رايوندىكى ئۆزگۈرۈش شەكىللىرى:
   ﺋ (FE8B) — بۇنىڭدا خاتالىق يوق.
   ﺌ (FE8C) — بۇنىڭدا خاتالىق يوق.
   ﺋ (FE8A) — بۇنىڭ شەكىلى ئەسلىدە (ﺉ) بولۇشى كېرەك ئىدى، بۇ ھەرپ شەكىلى ئۆزگەرتىۋېتىلگەن.
   ﺌ (FE89) —بۇنىڭ شەكىلى ئەسلىدە (ﺉ) بولۇشى كېرەك ئىدى، بۇ ھەرپ شەكىلى ئۆزگەرتىۋېتىلگەن.
   يۇقىرىقىدەك خالىغانچە ئۆزگەرتىۋېلىشتەك ئەھۋاللار ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىش ۋە پايدىلىنىشقا ئېلىپ كەلگەن زىيىنى ئېغىر بولۇپ، بۇ خىل ئەھۋاللار توسۇلمىسا ياكى ئالدى ئېلىنمىسا، بۇنىڭ ئاقىۋىتىدە باشقا ھەرپ-بەلگىلەرنىمۇ خالىغانچە ئۆزگەرتىۋالىدىغان ياكى قوشۇۋالىدىغان ئەھۋاللارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.
   شۇڭا، بۇ (ﺉ) ھەرپنى ئۆزىنىڭ تۆت خىل شەكىلى بىلەن تولۇق ئېلىش كېرەك، بۇنداق بولمىغاندا قىرغىز يېزىقىدىكى «ﺉ» (i) تاۋۇشىنىڭ تۆت خىل يېزىلىشىنى تولۇق ئىپادىلىگىلى بولمايدۇ.

   6. قىرغىز يېزىقىدىكى «ﯠ» (ö) ھەرىپىنىڭ شەكىلىنى توغرا ياساش توغرىسىدا:
   بىر قىسىم سىستېما پروگراممىلىرىدا تەمىنلەنگەن خەت نۇسخىلىرىدا ياكى چەتئەللەردە ئىشلەنگەن بىر قىسىم خەت نۇسخىلىرىدا قىرغىز يېزىقىدىكى «ﯠ» ھەرپىنىڭ شەكىلى «» شەكىلىدە «و» ھەرىپىنىڭ ئاستىغا بىر سىزىق تارتىپ قويۇلغاندەك ياسالغان، بۇنىڭ تەسىرىدە رايونىمىزدىكى بىر قىسىم خەت  نۇسخىلىرىمۇ ئۇلارنى دوراپ شۇنداق ياسايدىغان ئەھۋاللار كۆرۈلگەن. بۇ ھەرپنىڭ يېزىلىشى ۋە شەكىلى قىرغىز يېزىقىدا ئەسلىدىنلا «ﯠ» شەكىلىدە بولۇپ، بۇنى مۇشۇ شەكىلدە توغرا ياساش ۋە ئىشلىتىشكە ئەھمىيەت بېرىش لازىم، بۇ خەت شەكىلىگە ئائىت مەسىلە بولغانلىقى ئۈچۈن مۇشۇنچىلىكلا چۈشەندۈرۈش بېرىلدى.

   7. Microsoft شىركىتىنىڭ Windows Vista مەشغۇلات سىستېمىسىدا كۆرۈلگەن «ف» ھەرپى مەسىلىسى: (بۇ مەسىلە خەت نۇسخىسىغا بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىك بولمىسىمۇ، قىسقىچە توختىلىپ ئۆتۈش مۇۋاپىق كۆرۈلدى).
   Microsoft شىركىتىنىڭ Windows Vista دىن بۇرۇنقى مەشغۇلات سىستېمىلىرىدا ئۇيغۇرچە يېزىق كىرگۈزگۈچ قوشۇلمىغان ئىدى، Windows Vista دىن باشلاپ مەشغۇلات سىستېمىلىرىغا ئۇيغۇرچە يېزىق كىرگۈزگۈچ ۋە ئۇيغۇرچە خەت نۇسخىلىرىنى قوشۇپ تارقاتتى. Vista دا تەمىنلەنگەن ئۇيغۇرچە يېزىق كىرگۈزگۈچتە ئۇيغۇر يېزىقىدىكى «ف» ھەرىپىنى كۇنۇپكىدىن بېسىپ كىرگۈزۈشكە (06A7) كودى بېرىلگەن بولۇپ، بۇ دۆلەت ئۆلچىمى GB21669-2008 ۋە ئاپتونوم رايوننىڭ يەرلىك ئۆلچىمى DB65/2190-2005 دە بېكىتىلگەن «ف» (0641) بىلەن بىردەك بولماي قالغانلىقى ئۈچۈن، Vista دا ئۇيغۇر يېزىقىنى بىرتەرەپ قىلىش ۋە ئىشلىتىشتە ئىشلەتكۈچىلەرگە بەلگىلىك توسالغۇلارنى ئېلىپ كەلدى.
   بۇ ئىككى خىل كود ئورنىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان بىر-بىرىگە ئوخشاپ كېتىدىغان بۇ «ف» شەكىللىك ھەرپلەر ئەسلىدە ئايرىم-ئايرىم ئىككى خىل ھەرپ بولۇپ، يېزىلىش ۋە ئوقۇلۇش جەھەتلەردە ماھىيەتلىك پەرىقلەرگە ئىگە. مەسىلەن:

بۇ سېلىشتۇرما جەدۋەلدە ئېلىنغان ئىككى «ف» ھەرىپىنىڭ ھەرپ شەكلى Arial خەت نۇسخىسىدىكى ھەرپ شەكىلى بولۇپ، بۇ خەت نۇسخىسىدىن بۇ ئىككى ھەرپنىڭ بېشىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى (ﻓ) بىلەن باش ۋە ئايىغىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى (ﻔ) نىڭ تامامەن ئوخشاش ئىكەنلىكىنى، ئەمما ئايىغىدىن ئۇلىنىدىغان شەكىلى (ﻒ) بىلەن يالغۇز شەكىلى (ﻑ) دا ماھىيەتلىك ئوخشاشماسلىقنىڭ بارلىقىنى بايقايمىز. ئۇيغۇر يېزىقىنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىشتا ئىشلىتىلگەن «ف» ھەرىپىگە ئەرەبچە يېزىق كود رايونىدىكى «ف» (0641) ئىشلىتىلگەن بولۇپ، خەت نۇسخىلىرىدا «ف» نىڭ شەكىلىنى «ڧ» دەك شەكىلدە ياساشقا تىرىشقان بولسا. ئەرەبلەر ئىشلىگەن خەت نۇسخىلىرىنىڭ كۆپ قىسمىدا (ف) نىڭ شەكىلىنى (ف) دەك شەكىلدە ياسىغان. شۇڭا، بۇ يەردە بىر مۇجىمەللىك كېلىپ چىققان، ئۇيغۇر يېزىقىدا «ڧ» نى (ف) دەك ياپىلاق ئېلىش ۋە يېزىش ئادىتى بولمىغاچقا، ھەم بۇ ھەرىپنى يازغاندا «ق» غا ئوخشاش ئاستىغا تارتىپ يۇمىلاق ھالەتتە يېزىپ كۆنگەنلىكى ئۈچۈن كېيىنكى ۋاقىتلاردىكى باسما ئىشلىرى ۋە ئۇچۇرلىشىش شارائىتى بىلەن خەت نۇسخىسى ياساش داۋامىدا مۇشۇ خىل ئادەتنىڭ

جابدۇق ئىشلىتىش پاش قىلىش

yolum

ھىراۋۇل

ئىنتىللىق

Rank: 10

تۆھپە: 1870
تىللا: 1417
شۆھرەت: 2999

يوللىغان ۋاقتى 2011-9-19 18:47:58 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش

8. ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنى ئاساس قىلغان خەت نۇسخىلىرى ئىچىدە قايسى قوشۇمچە ھەرپ-بەلگىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك دېگەن مەسىلە:
ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنى ئاساس قىلغان خەت نۇسخىلىرىدا قوشۇمچە ئىشلىتىدىغان ھەرپ-بەلگىلەرنىڭ دائىرىسىنى بېكىتىش، شۇنداقلا كۆپ ئىشلىتىلىدىغان ھەرپ-بەلگىلەرنى بېكىتىپ بۇندىن بۇرۇن ياسالغان ۋە بۇندىن كېيىن ياسىلىدىغان خەت نۇسخىلىرىدا بىردەكلىكنى ساقلاشمۇ ئىنتايىن مۇھىم مەسىلە بولۇپ تۇرماقتا. شۇڭا، مەن تۆۋەندىكى ھەرپ-بەلگىلەرنى قوشۇمچە ئىشلىتىدىغان ھەرپ-بەلگىلەر قاتارىدا خەت نۇسخىسىغا تولۇق كىرگۈزۈشنى تەۋسىيە قىلىمەن. تۆۋەندىكى جەدۋەلدە ھەرپ-بەلگىنىڭ شەكىلى، كودى، ئاتىلىشى بېرىلدى:

9. ئۇيغۇرشۇناسلىق، ئۇيغۇر تىل-يېزىق تەتقىقاتىنىڭ ئېھتىياجى ۋە ئۇيغۇر تىلىنى لاتىنچە ئىپادىلەشنىڭ تىل-يېزىق تەتقىقاتىدىكى مۇھىم رولىنى كۆزدە تۇتقاندا، خەت نۇسخىلىرىدا ئۇيغۇر تىلىدىكى تىل تاۋۇشلىرىنى تولۇق ئىپادىلەشكە ئىشلىتىلىدىغان بىر قىسىم لاتىنچە ھەرپ-بەلگىلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك دەپ قارايمەن.

ئۇيغۇر تىلى دىئالېكت ۋە شىۋىلىرىدىكى تاۋۇشلار جەدۋىلى

   يۇقىرىدىكى جەدۋەلدە كۈلرەڭ كاتەك ئىچىگە ئېلىنغان ھەرپلەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالىكتى، لوپنۇر دىئالېكتى ۋە بۇلارغا تەۋە بولغان شىۋىلەردىكى تىل تاۋۇشلىرىنىڭ مەركىزىي دىئالېكتتىكى تىل تاۋۇشلىرى بىلەن پەرقلىق تەلەپپۇز قىلىنىدىغان تاۋۇشلارنىڭ شەرتلىك بەلگىلىرىنى كۆرسىتىدۇ.
   ھەرقايسى ھەرپ-بەلگىلەرنىڭ قايسى دىئالېكت ۋە شىۋىلەرگە تەۋەلىكىنى مىساللىرى بىلەن چۈشەندۈرۈپ ئۆتۈش مەزكۇر ماقالىنىڭ مەزمۇن دائىرىسىدە بولمىغانلىقى ئۈچۈن تەپسىلىي چۈشەندۈرۈش بېرىلمىدى.
   ئۇيغۇر تىلىدىكى تىل تاۋۇشلىرىنى يۇقىرىدىكىدەك لاتىنچە ھەرپلەر بىلەن ئىپادىلەش ۋە خەلقئارا ترانسكرىپسىيە بويىچە ئىپادىلەش ئۇسۇلى ئۇيغۇرشۇناسلىق ۋە تۈركىلوگىيە ئىلمىدە بىرقەدەر كەڭ ئومۇمىيلاشقان بولۇپ، بۇ ھەرپ-بەلگىلەرنى خەت نۇسخىسىدا تولۇق تەمىنلەش ئۇيغۇر تىلشۇناسلىقى ئۈچۈن زور ئەھمىيەتكە ئىگە.

جابدۇق ئىشلىتىش پاش قىلىش

yolum

ھىراۋۇل

ئىنتىللىق

Rank: 10

تۆھپە: 1870
تىللا: 1417
شۆھرەت: 2999

يوللىغان ۋاقتى 2011-9-19 18:49:41 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش

مەتبۇئاتلاردا بېسىلغان كىتابلاردىن ئۆرنەكلەر:

ئىدىققۇت قاغانلىقى دەۋرىدىكى قوشاقلار

ئەقلىيە

توغقانلارنى سېغىنىش

يۇقىرىقىلار «قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ئوقۇشلۇقى» دېگەن كىتابتىن ئېلىندى؛ ئاپتورى: گېڭشىمىن؛ 2006- يىلى 6- ئايدا بىرىنچى قېتىم نەشر قىلىنغان، 2009- يىلى 11- ئايدا بېيجىڭدا ئىككىنچى قېتىم نەشر قىلىنغان.

ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقى (كونا تۈرك يېزىقى) نى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىش

ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىنىڭ خەت نۇسخىسىنى ياساپ چىقىش بىلەن بىرگە، بۇ يېزىقنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىش ئۇسۇلىنى ھەل قىلىش قەدىمكى مەڭگۈ تاش يادىكارلىقلىرىدىكى تېكىستلارنى كومپيۇتېرغا يۇنىكودتا بەلگىلەنگەن كود ئۆلچىمى بويىچە كىرگۈزۈپ ئېلېكترونلۇق ئۇچۇرلىرىنى ساقلاش قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ۋە ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىنى تەتقىق قىلىش ئىشلىرىغا پايدىلىق ھەم قۇلايلىق شارائىتلارنى يارىتىدۇ.
ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقى تەسۋىرىي يېزىقتىن بارلىققا كېلىپ، كېيىنرەك بوغۇملار بويىچە يېزىلىدىغان بوغۇملۇق يېزىقتىن تەرەققىي قىلىپ ئاددىيلىشىپ تاۋۇش ئېلېمېنتىغا ئاساسلانغان (بىر بەلگە بىر سوزۇق تاۋۇشقا ياكى بىر ئۈزۈك تاۋۇشقا ۋەكىللىك قىلىدىغان) يېزىقمۇ ئەمەس، شۇنىڭدەك پۈتۈنلەي بوغۇملۇق (بىر بەلگە بىر بوغۇمغا ۋەكىللىك قىلىدىغان) يېزىقمۇ ئەمەس بولغان تاۋۇش ئېلېمېنتى بىلەن بوغۇم ئارىلاشمىسىدىن ئىبارەت بىر خىل يېزىق ئىدى. ھازىر يۇنىكودقا كىرگۈزۈلگەن ھەرپ-بەلگە سانى 71 بولۇپ (ھەرقايسى جايلاردا تېپىلغان مەڭگۈ تاش ۋە يازمىلاردا قوللىنىلغان ھەرپلەرنىڭ سانى ئانچە ئوخشىشىپ كەتمەيدۇ)، بۇنىڭدىن توققۇزى سوزۇق تاۋۇشلارنى ئىپادىلەيدۇ، قالغانلىرى ئۈزۈك تاۋۇشلارنى ئىپادىلەيدۇ. كۆپىنچە ئەھۋالدا سوزۇق تاۋۇشلار يېزىلمايدۇ، خەت ئادەتتە ئوڭدىن سولغا توغرىسىغا يېزىلىدۇ، سۆز بىلەن سۆز ئادەتتە قوش چېكىت ( : ) بىلەن ئايرىلىدۇ، بەزىدە سۆز بىرىكمىسى (ئاساسەن ئېنىقلىغۇچى، ئېنىقلانغۇچى سۆز بىرىكمىسى) بىر سۆز قىلىپ يېزىلىدۇ. بۇ يېزىقتىكى بىر قىسىم تاۋۇشلارنىڭ شەكلى بىرلا تامغىدىن، بەزىلىرى ئىككى تامغىدىن، بەزىلىرى ئۈچ تامغىدىن، بەزىلىرى تۆت تامغىدىن، يەنە بەزىلىرى تېخىمۇ كۆپرەك تامغىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، ئالدى ۋە ئاخىرىغا قوشۇلۇپ كېلىدىغان سوزۇق تاۋۇشلارنى ھېسابقا ئالمىغاندا بىر تاۋۇشقا ۋەكىللىك قىلىدۇ. كۆپ خىل شەكلى بار بىر قىسىم بەلگىلەر سۆزلەرنىڭ باش، ئوتتۇرا، ئاياغ شەكلىدە ئوخشىمىغان ھالەتلەردە كېلىدۇ، بۇ خىل ئەھۋالدىن بۇ يېزىقنىڭ ئوتتۇرا دەۋرلىرىدىن باشلاپ ھەر بىر تاۋۇشنىڭ باش، ئوتتۇرا، ئاياغ شەكىللەردىن تەشكىل تاپقان بىر خىل يېزىق ئىكەنلىكىنىمۇ جەزىملەشتۈرۈشكە بولىدۇ. مەزكۇر يېزىقنىڭ ئاخىرقى دەۋرلىرىدە ھەرپ شەكىللىرى تېخىمۇ ئاددىيلىشىپ سوزۇق تاۋۇشلارنى بىرلا بەلگە بىلەن ئىپادىلەيدىغان، ئۈزۈك تاۋۇشلارنى يەنىلا باش، ئوتتۇرا، ئاياغ شەكىللىرىدە سۆزلەردە ئوخشىمىغان ئورنىغا قاراپ ئىشلەتكەن، يەنە ئوڭدىن سولغا توغرىسىغا يېزىلىش بىلەن بىرگە ئۈستىدىن ئاستىغا تىك يېزىش شەكلىمۇ كۆرۈلۈشكە باشلىغان، بولۇپمۇ قەبرە تاشلىرى ۋە قەغەزگە يېزىلغان شەكىللىرىدە ئوڭدىن سولغا توغرىسىغا ۋە ئۈستىدىن ئاستىغا تىك يېزىش ئۇسۇللىرى تەڭ مەۋجۇد بولغان بولسا، يېنىسەي مەڭگۈ تاشلىرىدا سولدىن ئوڭغا يېزىلغان، ئايرىم مەڭگۈ تاشلاردا بىر قۇرى ئوڭدىن سولغا، يەنە بىر قۇرى سولدىن ئوڭغا زەنجىرسىمان ئۇلاپ يېزىلغان ئەھۋاللارمۇ ئۇچرايدۇ. سۆز بىلەن سۆز قوش چېكىت ( : ) بىلەن ئايرىلغاندىن سىرت يەنە يۇمىلاق چېكىت (°) بىلەنمۇ ئايرىپ يېزىلغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «غاز» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئاغ» قوشما تاۋۇشنى «غ» تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى قانات قېقىپ ئۇچۇشقا تەمشەلگەن غازغا ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئاققۇ» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئاق» قوشما تاۋۇشنى ۋە «ق» تاۋۇشنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى ئاققۇغا ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «سۇ» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئاس» قوشما تاۋۇشىنى ۋە «س» تاۋۇشنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى ئېقىنلارنىڭ قوشۇلۇپ چوڭ ئېقىنلارنى ھاسىل قىلىۋاتقان كۆرۈنۈشكە ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئەب» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئەب» قوشما تاۋۇشنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا ئۆي «ئەب» دېيىلەتتى. بەلگىنىڭ شەكلى ئاقئۆيگە ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئات» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئا» تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى ئاتنىڭ بېشىغا ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئاي» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئاي» قوشما تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى تولۇن ئاي ۋە يېرىم ئاينىڭ شەكلىگە ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئايۇغ» (ئېيىق) سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئاڭ»، «ني» قوشما تاۋۇشىنى ۋە «ڭ» (يۇمشاق ڭ) تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى ئېيىقنىڭ گەۋدىسىگە ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئەر» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئەر» قوشما تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى ئادەمنىڭ گەۋدىسىگە ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئات» (ئاتماق) سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئات» قوشما تاۋۇشىنى ۋە «ت» تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى يادىن ئېتىلىپ چىقىش ئالدىدا تۇرغان ئوققا ئوخشىتىپ ئېلىنغان.

بۇ بەلگە دەسلەپتە «ئوق» سۆزىنى ئىپادىلىگەن بولسا، كېيىنچە «ئوق»، «قو» قوشما تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان بولغان، بەلگىنىڭ شەكلى ئوقنىڭ شەكلىدىن كەلگەن.

   يۇقىرىقىدەك ئەھۋاللاردىن كۆرە، مەزكۇر يېزىقنى كومپيۇتېردا بەلگىلىك قانۇنىيەت ئاستىدا بىرتەرەپ قىلىشمۇ تەس، بولۇپمۇ بەزى تاۋۇشلارنىڭ سۆزلەرنىڭ بېشىدا، ئوتتۇرىسىدا، ئاخىرىدا ئوخشىمىغان شەكىللەردە كېلىشى ۋە بەزى تاۋۇشلاردىكى ھەرپ-بەلگىلەرنىڭ كۆپ بولۇشى، يەنە شۇ تاۋۇشلارنىڭ ئالدى ۋە ئاخىرىدا كېلىدىغان سوزۇق تاۋۇش ھەرىپىنىڭمۇ ئوخشاش بولماسلىقى مەزكۇر يېزىقنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىشقا بەلگىلىك قېيىنچىلىق ئېلىپ كېلىدۇ. شۇڭا، مەلۇم تەدبىق قىلىشقا بولىدىغان قائىدە قانۇنىيەت بىلەن كومپيۇتېرغا كىرگۈزۈشنىڭ تېخىمۇ ئەقىلگە مۇۋاپىق بىر خىل ئۇسۇلى تېپىلغۇچە، مەزكۇر يېزىقتىكى بارلىق ھەرپ-بەلگىلەرنى كومپيۇتېر كۇنۇپكا تاختىسىغا ئورۇنلاشتۇرۇلۇپ، ئەسلى تېكىست ھۆججەتلىرىگە ياكى قول يازمىلارغا ئاساسلىنىپ بېسىپ كىرگۈزۈش ئۇسۇلى ياساپ چىقىلدى.
   ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىنى كومپيۇتېرغا كىرگۈزۈش ئۇسۇلى تەمىنلەنگەن يېزىق كىرگۈزگۈچ كومپيۇتېرغا قاچىلانغاندىن كېيىن، يېزىق كىرگۈزۈش داۋامىدا خەت نۇسخىسى UKIJ Tuz Basma غا توغرىلىنىدۇ، ئادەتتە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقىنى كىرگۈزۈش ئۇسۇلىغا ئوخشاش يېزىق يۈنىلىشى ئوڭدىن سولغا توغرىسىغا تەڭشىلىدۇ. ئاندىن، كۇنۇپكا تاختىسىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان ھەرپلەر ئادەتتە لاتىنچە ھەرپلەرنى كىرگۈزگەنگە ئوخشاش يېزىق كىرگۈزۈلىدىغان ئورۇنغا ئۇزىتىلىدۇ.
   ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىنى كومپيۇتېر كۇنۇپكا تاختىسىغا ئورۇنلاشتۇرۇش ئۇسۇلى:

ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىنى كومپيۇتېر كۇنۇپكا تاختىسىغا ئورۇنلاشتۇرۇش ئۇسۇلى (shift بىلەن بېسىلىدۇ):

جابدۇق ئىشلىتىش پاش قىلىش

yolum

ھىراۋۇل

ئىنتىللىق

Rank: 10

تۆھپە: 1870
تىللا: 1417
شۆھرەت: 2999

يوللىغان ۋاقتى 2011-9-19 18:50:28 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش

قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىش

   قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىنىڭ ئەنئەنىلىرىگە ۋارسلىق قىلغان بولۇپ، بىر تاۋۇشنى بىر بەلگە بىلەن ئىپادىلەيدىغان ئېلىپبەلىك يېزىق ئىدى. قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ھەر بىر ھەرپ-بەلگىلەر باش، ئوتتۇرا، ئاياغ شەكىللىرىگە ئايرىلغان بولۇپ، ئۈستىدىن ئاستىغا تىك قىلىپ سولدىن ئوڭغا قۇر تاشلاپ يېزىلاتتى.
   قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىدىن كېيىن كەڭ دائىرىدە ئومۇملاشقان، ھەمدە ساقلانغان يازما يادىكارلىقلارنىڭ سانىمۇ بىر قەدەر كۆپ بولغان يېزىق ھېسابلىنىدۇ. بۇ يېزىق ئەڭ دەسلەپ غەربىي ئۇيغۇرلار ياشىغان قۇرىغار رايونىدا ئىجاد قىلىنىپ، 8- ئەسىردىن باشلاپ ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقىنىڭ ئورنىنى ئېلىشقا باشلاپ، شەرقىي ئۇيغۇرلار غەرپكە كۆچۈشتىن ئاۋۋاللا شەرقىي ئۇيغۇرلارغىمۇ تېزلىكتە ئومۇملىشىپ، پۈتكۈل ئۇيغۇر قاغانلىقىدىكى بارلىق تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ ئورتاق ئالاقە قۇرالىغا ئايلانغان. قاراخانىلار سۇلالىسىدىن كېيىن ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىپ ئەرەب يېزىقىنى قوبۇل قىلىپ ئىشلەتكەندىن كېيىنمۇ، تۇرپان-قۇمۇل رايونىدا قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى 14-15 ئەسىرلەرگىچە ئىشلىتىلگەن، 20- ئەسىرنىڭ باشلىرى گەنسۇنىڭ جىيۇچۇەنگە يېقىن بولغان جايدىن تېپىلغان قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان «ئالتۇن يارۇق» 17- ئەسىردە يېزىپ قالدۇرۇلغان بولۇپ، بۇ دەۋرنى قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى دەۋرى دەپ قارىغاندىمۇ، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ئەرەب يېزىقىغا پۈتۈنلەي ئورۇن بېرىپ ئۇنتۇلغىچە ئۇيغۇرلار ئارىسىدا مىڭ يىلغا يېقىن ئىشلىتىلگەن.
   قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان يادىكارلىقلار ناھايىتى كۆپ بولۇپ، ھەرخىل ئۆزگىچە ھۆسنخەت شەكىللىرىنى بارلىققا كەلتۈرگەن. مەزكۇر يېزىقنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىش ئۈچۈن بۇ يېزىقنىڭ خەت نۇسخىسىنى ياساپ چىقىش ۋە يېزىق كىرگۈزۈش ئۇسۇلىنى ھەل قىلىش قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان ھەر تۈرلۈك قوليازما يادىكارلىقلىرىنىڭ ئېلېكترونلۇق نۇسخىسىنى تەييارلاش ۋە تەكرار تەتقىق قىلىش ئىشلىرىدا بەلگىلىك ئەھمىيەتكە ئىگە. شۇ ۋەجىدىن، مەن بۇ يېزىقنىڭ ھەرقايسى دەۋرلەردىكى ھەرپ شەكىلى، ھەرپ شەكىللىرىنىڭ ئۆزگىرىشى، ئوقۇلۇشىنى بىر-بىرلەپ سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق دەسلەپكى قەدەمدە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ باسما خەت نۇسخىسىدىن ئىككى دانە، ھۆسنخەت نۇسخىسىدىن ئىككى دانە ياساپ چىقتىم. خەت نۇسخىسى تاماملانغاندىن كېيىن، يېزىقنى كومپيۇتېردا بىرتەرەپ قىلىش ئۇسۇلىمۇ ماس قەدەمدە ھەل قىلىندى. تۆۋەندە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ئۈچۈن ياسالغان خەت نۇسخىسى ۋە كىرگۈزۈش ئۇسۇلى قىسقىچە تونۇشتۇرۇلۇپ ئۆتىلىدۇ.

قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئېلىپبە جەدۋىلى

   (يۇقىرىدىكى جەدۋەلگە كىرگۈزۈلگەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەرپ شەكىللىرى يېڭىدىن ياسالغان تۈز خەت نۇسخىسىنىڭ ئىنچىكە شەكلى بويىچە كىرگۈزۈلدى. جەدۋەلدە كۈلرەڭ كاتەك ئىچىدىكى تاۋۇش ھەرپلىرى قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەرقايسى دەۋرلەردە ئوخشاش بىر خىل بەلگە بىلەن ئىپادىلەنگەن ئىككى تاۋۇشنى ئايرىپ پەرىقلەندۈرگەن بەلگىلەر ۋە چەتتىن كىرگەن تاۋۇشلارغا كېيىن كېڭەيتىپ قوشۇلغان بەلگىلىرىنى كۆرسىتىدۇ).
   4- كاتەكتىكى (ئي) تاۋۇشى قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرلىرىدە قىسمەن قوليازمىلاردا پەرقلەندۈرۈپ يېزىلغان، ھەمدە چەتتىن كىرگەن سۆزلەردىكى «ئې» (e) تاۋۇشىنى ئىپادىلەش ئۈچۈنمۇ ئىشلىتىلگەن.
   6- كاتەكتىكى (ئۇ) تاۋۇشى دەسلەپكى ۋاقىتلاردا (ئو) ھەرىپى بىلەنلا ئىپادىلەنگەن، 9-10 ئەسىرلەرگە كەلگەندە (ئو) ھەرىپىنىڭ يېنىغا بىر تال چېكىت قويۇش ئارقىلىق (ئۇ) تاۋۇشى ئىپادىلەنگەن.
   8- كاتەكتىكى (ئۈ) تاۋۇشى (ئۆ) ھەرىپى بىلەن بىللە ئوخشاش شەكىلدە پەرقلەندۈرۈلمەي ئىپادىلەنگەن. (ئۆ) تاۋۇشىمۇ ئەسلىدە (ئو) ھەرىپىدىن سەل پەرىقلەندۈرۈلۈپ كېيىن ياسالغان بەلگە بولۇپ، يېزىقنىڭ دەسلەپكى باسقۇچلىرىدا «ئو»، «ئۇ»، «ئۆ»، «ئۈ» تاۋۇشلىرىنىڭ ھەممىسى (ئو) تامغىسى بىلەن ئىپادىلەنگەن بولسا، (ئو) دىن (ئۆ) پەرىقلەندۈرۈلگەندىن كېيىنرەك يەنە (ئۆ) ھەرىپىنى ئازراق ئۆزگەرتىش ئارقىلىق (ئۈ) تاۇۋشى ئايرىپ ئىپادىلەنگەن.
   9- كاتەكتىكى (ب) تاۋۇشى ئايرىم ئىپادىلىنىشتىن بۇرۇن، پۈتۈنلەي (پ) تاۋۇشىنىڭ تامغىسى بويىچە پەرقلەندۈرۈلمەي ئىپادىلەنگەن بولسا، كېيىنرەك (پ) نىڭ ئوڭ يېنىغا بىر چېكىت قويۇش ئارقىلىق بۇ ئىككى تاۋۇش پەرقلەندۈرۈلگەن.
   11- كاتەكتىكى (ف) تاۋۇشىنى ئىپادىلەيدىغان تامغىمۇ (پ) نىڭ سول يېنىغا بىر چېكىت قويۇش ئارقىلىق پەرقلەندۈرۈلگەن بولۇپ، بۇ تاۋۇش ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا كىرگەندىن كېيىن ئەرەب ۋە پارس تىللىرىدىن كىرگەن سۆزلەردىكى «ف» تاۋۇشىنى ئىپادىلەشكە ئىشلىتىلگەن.
   14- كاتەكتىكى (خ) تاۋۇشىمۇ ئۇيغۇر تىلىدىكى «ق» تاۋۇشىنىڭ «خ» غا ئاجىزلىشىشقا باشلىغان تىل تەرەققىيات دەۋرىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، ئۇيغۇر تىلىدىكى شۇ تاۋۇش ۋە چەتتىن كىرگەن سۆزلەردىكى «خ» تاۋۇشىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن كېڭەيتىپ ياسالغان.
   «ق» نىڭ «خ» غا ئاجىزلىشىش ئەھۋالى 8 ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە كېيىن «قاغان» دېگەن سۆزنىڭ «خان» ۋە «خاقان» دېگەندەك «خ» غا ئاجىزلاشقان شەكىللىرى كۆرۈلۈشكە باشلىغان. بۇ دەۋردىكى بىر قىسىم ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان يادىكارلىقلاردا تەڭرىخان، خان، بارسخان، بۇرخان، تارخان، باخشې، خاتۇن، خوچۇ دېگەندەك «ق» تاۋۇشىنىڭ «خ» غا ئاجىزلاشقان شەكىللىرى كۆرۈلۈشكە باشلانغان.
   قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە (غ) تاۋۇشى ۋە (ق) تاۋۇشلىرىمۇ پەرىقلەندۈرۈلمەي (غ) ھەرىپى بىلەنلا ئىپادىلەنگەن. (خ) ھەرىپى (ق) ھەرىپىدىن پەرقلەندۈرۈپ يېزىلغان ۋاقىتلاردىن باشلاپ بۇ ئۈچ تاۋۇش يېزىقتا ئېنىق پەرقلەندۈرۈلگەن بولۇشى مۇمكىن.
   16- كاتەكتىكى (ك) ۋە (گ) تاۋۇش بەلگىلىرىنىڭ يېزىقتا پۈتۈنلەي پەرقلەندۈرۈلمەي يېزىلىشى ناھايىتى ئۇزاق داۋاملاشقان بولۇپ، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرىدە چەتتىن كىرگەن تىللاردىكى (ك) ۋە  (گ) تاۋۇشلىرىنى پەرقلەندۈرۈپ يېزىش ئېھتىياجى تۈپەيلى پەرقلەندۈرۈپ يېزىلىشقا باشلانغان. بىراق قوليازمىلاردا بۇ ئىككى ھەرپنى پەرقلەندۈرۈپ ئوقۇش تولىمۇ قېيىن بولغانلىقتىن، ئۇيغۇر تىلىدا «ك» ۋە «گ» تاۋۇشلىرىنىڭ بىر-بىرى بىلەن ئالماشتۇرۇلۇپ تەلەپپۇز قىلىش ئەھۋالى ئېغىر ئىدى.
   23- كاتەكتىكى (ش) بەلگىنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا (س) ھەرىپىنىڭ يېنىغا ئىككى چېكىت قويۇش ئارقىلىق (ش) ھەرىپىنى پەرقلەندۈرۈش كېيىنرەك يولغا قويۇلغان بولۇپ، «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا كۆسىتىلگەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ئېلىپبەسىدە بۇ ئىككى ھەرپ پەرقلەندۈرۈلگەن. دېمەك، بۇ ئىككى ھەرپنى پەرقلەندۈرۈپ ئىشلىتىشنىڭ 11- ئەسىرلەردىلا مەۋجۇد ئىكەنلىكىنى بىلىشكە بولىدۇ.
   25- كاتەكتىكى (ت) تاۋۇش بەلگىسى بىلەن (د) تاۋۇش بەلگىسىنى پەرقلەندۈرمەي يېزىش ئەھۋاللىرى ھەم ئۇيغۇر تىلىدا بۇ تاۋۇشلارنىڭ ئالماشتۇرۇلۇپ ئىشلىتىلىشى كۆپ ئۇچرايدۇ. (د) تاۋۇشىنىڭ يەنە بىر ۋارىيانتى (ð ذ) تاۋۇشى يېزىقتا پەرقلەندۈرۈلمىگەن، بۇ تاۋۇش «د» تاۋۇشىنىڭ «ي» غا ئاجىزلىشىش باسقۇچىدىكى ئۆتكۈنچى تىل تاۋۇشى بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا «ي» ۋە «ز» شەكلىدە مۇقۇملاشقان. مەسىلەن: قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاداق، ئادغىر، ئادۇغ، ئەدگۈ دېگەن سۆزلەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھەرقايسى تىل تاۋۇشلىرى تەرەققىيات باسقۇچلىرى داۋامىدا «د» تاۋۇشىنىڭ ئاجىزلىشىش ئەھۋالى كۆرۈلىدۇ. يەنى، ئاداق — ئازاق (aðaq) — ئاياق؛ ئادغىر — ئازغىر (aðğïr) — ئايغىر؛ ئادۇغ — ئازىغ (aðïğ) — ئېيىق؛ ئەدگۈ (ädgü) — ئىزگۈ.
   (ت) تاۋۇشى ۋە (د) تاۋۇشلىرىنىڭ يېزىقتا ئالماشتۇرۇپ ئىشلىتىلىشىمۇ، بۇ ئىككى تاۋۇش بەلگىسىنى پەرقلەندۈرۈپ ئوقۇشقا بەلگىلىك قېيىنچىلىق ئېلىپ كەلگەن. بۇ ئىككى تاۋۇش بەلگىلىرى بىر-بىرى بىلەن ئارىلاشتۇرۇپ ئىشلىتىش ئەھۋاللىرىمۇ قەدىمكى يازما يادىكارلىقلىرىدا كۆپ كۆرۈلىدۇ، (ت) تاۋۇشى ۋە (د) تاۋۇشلىرىنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلەرنىڭ بېشىدا ۋە سۆز ئارىسىدىمۇ ئالماشتۇرۇپ ئىشلىتىلىش ئەھۋاللىرىغا مىسال ئالساق، تاغ — داغ؛ تاشقان — داشقال؛ تالا — دالا؛ تاڭ — داڭ؛ يۇلتۇز — يۇلدۇز؛ ئەمتى — ئەمدى؛ قىلتى — قىلدى؛ تىدى — دېدى، ئىتىل — ئىدىل (دەريا نامى) دېگەندەك تاۋۇش ئالمىشىش ئومۇميۈزلۈك ئەھۋال بولغانلىقتىن، قوليازمىلاردا بۇ ئىككى تاۋۇشنى پەرقلەندۈرۈپ ئوقۇش تولىمۇ مۇشكۈلدۇر.
   26- كاتەكتىكى (ج) تاۋۇش بەلگىسى قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرلىرىدە كېڭەيتىپ قوشۇلغان ھەرپ بولۇپ، ئاساسەن چەتتىن كىرگەن سۆزلەردە كۆپرەك ئىشلىتىلگەن. يەنە، ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز بېشىدا (ي) تاۋۇشى ۋە (چ) تاۋۇشى كېلىدىغان سۆزلەرنىڭ (ج) تاۋۇشىغا ئاجىزلىشىشتىن شەكىللەنگەن سۆزلەرنى ئىپادىلەشكىمۇ ئىشلىتىلگەن.
   28- كاتەكتىكى (ۋ) تاۋۇشى ئاساسەن ئۇيغۇر تىلىدىكى (پ) ۋە (ب) تاۋۇشلىرىنىڭ ئاجىزلىشىشىدىن كېلىپ چىققان. قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرلىرىدە بۇ خىل ھادىسە چەتتىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ تەسىرىدە ئۇيغۇر تىلىدا مەنا پەرىقلەندۈرۈشكە باشلىغاندىن كېيىن بۇ تاۋۇشقا ئايرىم بەلگە كېڭەيتىپ ئىشلىتىلگەن.
   31- كاتەكتىكى (ژ) تاۋۇش بەلگىسى ۋە 32- كاتەكتىكى (ھ) تاۋۇش بەلگىلىرى ئىسلامىيەتتىن كېيىن ئەرەب ۋە پارس تىللىرىدىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ كۆپلەپ ئۇيغۇر تىلىغا ئۆزلىشىشى داۋامىدا ئايرىم تاۋۇش سۈپىتىدە بۇ ئىككى ھەرپكە ئايرىم-ئايرىم تامغا بېرىلگەن.
   قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ كۇنۇپكا تاختىسىغا ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى:

يۇقىرىدىكى كۇنۇپكا تاختىسىدا (*) بەلگىسى قويۇلغان ھەرپلەر مەزكۇر يېزىقنىڭ ئاخىرقى دەۋرلىرىدە چەت تىللاردىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەردە ۋە تەرجىمە تىلىدا قوللىنىلغان. «ژ»، «ھ»، «ف» قاتارلىق تاۋۇشلار قاراخانىلار دەۋرىدە چەت تىللاردىن كىرگەن سۆزلەردە قوللىنىشقا باشلىغان.
قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ كومپيۇتېردا ياسالغان باسما خەت نۇسخىسىنىڭ ئىنچىكە ۋە توم خەت شەكلىدىن كۆرۈنۈش:
تۈز ئىنچىكە خەت شەكلى:

تۈز توم خەت شەكلى:

قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھۆسنخەت شەكلى بويىچە ياسالغان ئىككى خىل شەكىلدىكى خەت نۇسخىسىنىڭ كۆرۈنۈشى:
بىرىنچى خىل شەكىل:

ئىككىنچى خىل شەكىل:

قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا بىر قىسىم شەرتلىك بەلگىلەر ئىشلىتىلگەن بولۇپ، ئۇلار:
چېكىت « . »، قوش چېكىت « .. »، كۆپ چېكىت «

»، ئىزاھات بەلگىلىرى «

» ۋە تامغا «

».

تۆۋەندىكى ئۈچ خىل تەسۋىرىي رەسىم قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان ئۇيغۇرلارنىڭ قەھرىمانلىق داستانى «ئوغۇزنامە» نىڭ ئەسلى قوليازما نۇسخىسىدا كۆرۈلىدۇ، بۇ ئۈچ خىل تەسۋىرىي شەكىلمۇ خەت نۇسخىسىغا كىرگۈزۈلدى. ئۇلار:

— بۆرە تەسۋىرى (بۇنى بەزىلەر بۇقىنىڭ تەسۋىرى دەپ قارايدۇ، داستاندىكى مەزمۇن بايانلىرىدىن بۇ تەسۋىرىي رەسىمنىڭ بىر بۆرىنىڭ تەسۋىرى ئىكەنلىكى بىلىنىپ تۇرىدۇ، داستاننىڭ كەمتۈك بولۇپ قالغان باش قىسمىنى تەخمىنەن قىياس قىلغاندىمۇ، بۆرىنىڭ يول باشلىشى بىلەن ئەرگىنەقۇندىن چىقىش دېگەن يەنە بىر داستانىمىزنى بىزگە ئەسلەتمەي قالمايدۇ. مەلۇم بىر قېتىملىق چوڭ يۆتكىلىش ياكى قۇتۇلۇشتىن كېيىن ئوغۇز قاغان ئۆزىنىڭ ئۇرۇق-ئۇغۇشلىرىنى ساقلاپ قېلىپ ئۇيغۇر قاغانلىقىنى قۇرۇپ چىققان، ھەم يەنە شۇ ئەركەك بۆرىنىڭ يول باشلىشى بىلەن شانلىق جەڭلەرنى ئېلىپ بارغان ئىدى).

— بۇ «ئوغۇزنامە» داستانىدا قىئاتنىڭ ئىچ باغرىنى يېگەن شۇڭقارنىڭ تۇرقى بولۇپ، بۇ شۇڭقار مەلۇم بىر ئۇرۇق ياكى ئۇغۇشنىڭ تامغىسى ياكى تۇتىمى بولۇشى مۇمكىن، داستاندا ئوخشىتىش ئۇسۇلى قوللىنىلغان بولۇشى ھەم مۇمكىن، يەنى ئىككى ئۇغۇشنىڭ ئۆز ئارا سوقۇشلىرى شۇ ئۇرۇقنىڭ بەلگىسى بىلەن ئوبرازلىق ئىپادىلەش ئېلىپ بېرىلغان. قىئات بولسا خېلى كۈچلۈك بولغان، ئوغۇز قاغاننىڭ ئۇرۇقىنىڭ باش كۆتۈرۈشىگە توسالغۇ بولغان ياكى ئوغۇز قاغاننىڭ ئۇرۇقىغا ئېغىر تالاپەت ئېلىپ كەلگەن بىر ئۇرۇقنىڭ نامى بولۇپ، بۇ ئۇرۇق كېيىنمۇ مەۋجۇد بولغان ھەم بەزى تارىخى كىتابلاردا قەيت قىلىنغان، بۇ ئۇرۇقنى يەنە بەزىلەر موڭغۇل ئېمپىرىيىسىنى قۇرغان چىڭگىزخان چىققان ئۇرۇق ئىدى دەپ قارايدىغانلارمۇ بار.

— بۇ «ئوغۇزنامە» داستانىدىكى قىئاتنىڭ تەسۋىرى. قەدىمكى ئۇيغۇر ئۇغۇشلىرىنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئۆز ئالدىغا تامغىسى بولغان، ھەم بەزى ئۇغۇش (قەبىلە) لىرىدە پەرقلىق ھالدا مەلۇم بىر خىل ھايۋاننى ئۆزلىرىگە تۇتىم قىلىپ چوقۇنۇش ئادەتلىرى بولۇپ، بۇ كۆپ خىل خۇدالىقنىڭ شامان ئېتىقادىكى يەنە بىر خىل شەكلى ئىدى. مەسىلەن، ئۇيغۇر ئۇغۇشلىرى ئومۇمەن بۆرىنى ئۆزىنىڭ نىجادلىق نىشانى دەپ بىلگەندىن سىرىت، ئايرىم ئۇرۇقلار بويىچە يەنە شۇڭقار، ئېيىق، ئەجدەرھا، بۈركۈت، تاق مۈڭگۈزلۈك ساماۋى ئات (قىئات؟) قاتارلىق كىكلەرگە (ھايۋانلارغا) سېغىنغان. بۆرە (ئۇيغۇر)، قىئات، شۇڭقار ئۇغۇشلىرىنىڭ ھاكىمىيەت تالىشىش جەريانىدا ئېلىپ بېرىلغان ئىچكى توقۇنۇشتىن كېيىن، بۆرە ئۇرۇقى ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلەپ، بارلىق ئۇغۇشلارنى بىر تۇغ ئاستىغا توپلاپ ئۆزىنى ئۇيغۇرلارنىڭ قاغانى دەپ يارلىق يارلاپ تارىختىكى بۈيۈك كۈن تەڭرىقۇتلۇقى (ئىمپېرىيىسى) نى قۇرۇپ، ئۇيغۇر بودۇنلىرىنىڭ ئىككىنچى بۈيۈك دەۋرىنى ياراتقان.

«ئوغۇزنامە» داستانىنىڭ كۇمپيۇتېرغا كىرگۈزۈلگەن بەت يۈزىدىن بىر كۆرۈنۈش:

خۇلاسە:

   ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى يۇنىكودتىن ئورۇن ئالغاندىن كېيىن، يەنى 2002- يىلىدىن باشلاپ يۇنىكود ئۆلچىمىدىكى خەت نۇسخىلىرى بارلىققا كەلدى. 2004- يىلى ھەرخىل ناملاردىكى خەت نۇسخىلىرى ئىخچاملىنىپ ۋە رەتلىنىپ «ئۇيغۇر كومپيۇتېر ئىلىمى جەمئىيىتى» نىڭ يېتەكچىلىكىدە تۇنجى قېتىم رەتلەپ چىقىلدى، ھەمدە خەت نۇسخىلىرىنىڭ ناملىرى بېكىتىلىپ مۇقۇملاشتۇرۇلدى.
   2006- يىلى مارت ئېيىدىن باشلاپ «ئۇيغۇر كومپيۇتېر ئىلىمى جەمئىيىتى» نامىدىكى خەت نۇسخىلىرىنى 2- قېتىملىق تۈزەش ۋە رەتلەش ئېلىپ بېرىلىپ، بۇرۇنقى خەت نۇسخىلىرىنىڭ ناملىرىغا مۇۋاپىق ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈش، بۇرۇن ساقلانغان مەسىلىلەرنى تۈزىتىش، يەنە قازاقچە، قىرغىزچە ھەرپلەرنىمۇ قوشۇش، باسمىدا ئىشلىتىلىدىغان بەلگىلەرمۇ تولۇقلىنىپ، مەتبەئە ئۆلچىمىگە ماسلاشتۇرۇلۇپ ئىشلەندى. 2008- يىل ئاخىرىدىن 2010- يىل ئاخىرىغىچە 3- قېتىملىق خەت نۇسخىلىرىنى تۈزىتىش ۋە نەشرىنى يېڭىلاش ئېلىپ بېرىلدى.
   ئۇيغۇر كومپيۇتېر ئىلىمى جەمئىيىتىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى ۋە تەشكىللىشى ئاستىدا ئېلىپ بېرىلغان ئۈچ قېتىملىق خەت نۇسخىلىرىنى رەتلەش، نام بېرىش، يېڭىلاش خىزمەتلىرى نەتىجىسىدە ماقالىدە بايان قىلىنغان مەسىلىلەر بىر-بىرلەپ ھەل قىلىنىپ، UKIJ خەت نۇسخىلىرىنىڭ سۈپىتى ۋە تېخنىكىلىق ئۆلچەملىرى يۇقىرى كۆتۈرۈلۈپ، رايونىمىزدا ئومۇملىشىش نىسبىتى ئەڭ يۇقىرى بولغان خەت نۇسخىلىرى بولۇپ قالدى.

   پايدىلىنىلغان ماتېرىياللار:
شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ يەرلىك ئۆلچىمى «ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشتا ئىشلىتىدىغان ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى كودىنىڭ ھەرپ-بەلگە توپلىمى (ئاساسىي رايون ۋە كېڭەيتىلگەن رايون)» DB652190-2005، 2005- يىلى 4- ئاينىڭ 1- كۈنى ئېلان قىلىنىپ، 2005- يىلى 10- ئاينىڭ 1- كۈنىدىن باشلاپ رەسمىي يولغا قويۇلغان.
يۇنىكود 5.0 نەشرى (The Unicode Standard, Version 5.0)، 2006- يىلى 31- يانۋار ئېلان قىلىنغان.
جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ دۆلەت ئۆلچىمى «ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشتا ئىشلىتىدىغان ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى كودىنىڭ ھەرپ-بەلگە توپلىمى» GB21669-2008، 2008- يىلى 4- ئاينىڭ 11- كۈنى ئېلان قىلىنىپ، 2008- يىلى 9- ئاينىڭ 1- كۈنىدىن باشلاپ رەسمىي يولغا قويۇلغان.
يۇنىكود 6.0 نەشرى (The Unicode Standard, Version 6.0)، 2010- يىلى ئېلان قىلىنغان.
Http://www.ukij.org تور بېتىدىكى مۇناسىۋەتلىك تېمىلار:

http://www.ukij.org/munber/viewthread.php?tid=431
http://www.ukij.org/munber/viewthread.php?tid=436
http://www.ukij.org/munber/viewthread.php?tid=834
http://www.ukij.org/munber/viewthread.php?tid=876

يۈكلەنگەن بىر قىسىم قوشۇمچە ھۆججەتلەرنى ئىندىرىڭ:

يەرلىك ئۆلچەم جەدۋىلى DB652190-2005
دۆلەت ئۆلچەم جەدۋىلى GB21669-2008
يۇنىكود 6.0 نەشرى
دۆلەتنىڭ GB18030 ئۆلچىمىدىكى خەت نۇسخىسى: SimSun18030.ttc
دۆلەتنىڭ GB18030 ئۆلچىمىدىكى خەت نۇسخىسىدا تەمىنلەنگەن ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ھەرپلەر كۆرسىتىلگەن ھۆججەت: SimSun18030.pdf
تىلكوم خەت نۇسخىسى (خەت نۇسخىسى ئىچىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ تۆت خىل شەكلىنى تەكشۈرۈپ كۆرۈش ئۈچۈن يوللاندى): ukk tza1.ttf
بېيدافاڭجېڭ نابۇرچىلىق سىستېمىسىدىكى خەت نۇسخىسى (خەت نۇسخىسى ئىچىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ تۆت خىل شەكلىنى تەكشۈرۈپ كۆرۈش ئۈچۈن يوللاندى): FZWW_NSB.TTF
خۇاگۇاڭ نابۇرچىلىق سىستېمىسىدىكى خەت نۇسخىسى (خەت نۇسخىسى ئىچىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ تۆت خىل شەكلىنى تەكشۈرۈپ كۆرۈش ئۈچۈن يوللاندى): HGWW_JYB1.TTF
چاۋجې نابۇرچىلىق سىستېمىسىدىكى خەت نۇسخىسى (خەت نۇسخىسى ئىچىدىكى «ھ» ھەرىپىنىڭ تۆت خىل شەكلىنى تەكشۈرۈپ كۆرۈش ئۈچۈن يوللاندى): WWB3.TTF
قەدىمكى ئۇيغۇر ئورقۇن يېزىقى (كونا تۈرك يېزىقى) نىڭ ISO/IEC JTC1/SC2/WG2 ھۆججىتى: old_turk_n3357.pdf

ئەسكەرتىش: مەزكۇر يازمىنى باشقا توربەتلەرگە يوللىماقچى بولسىڭىز، يازمىنىڭ قىسقىچە مەزمۇنىنى ئېلىپ ئاپتورى ۋە مەنبەسىنى ئەسكەرتىپ، يازمىنىڭ تورتۇرايىمدىكى ئۇلانمىسىنى قوشۇپ قويۇشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن. چۈنكى، مەزكۇر يازمىغا كېيىنچە يەنە تولۇقلاش ۋە ئۆزگەرتىشلەر كىرگۈزۈلۈشى مۇمكىن، بۇنداق بولغاندا، ئوخشاش يازمىنى ئوخشىمىغان بىر قانچە مەنبەدە كۆرگەن زىيارەتچىگە نىسبەتەن خاتا تۇيغۇ بېرىپ قويىشى، يازمىنىڭ يېڭى تۈزىتىلگەن نۇسخىسىدىنمۇ خەۋەرسىز قېلىشى مۇمكىن.

ئېھتىرام بىلەن: ئالپ
www.alpbay.com