ېاتاقلۈق ېۇيغۇر ېالۈمۈ،تارۈخچۈسۈ موللا مۇسا سايرامۈنۈڭ ھاياتۈ ۋە

ېابلا

	ېاتاقلۈق ېۇيغۇر ېالۈمۈ،تارۈخچۈسۈ موللا مۇسا سايرامۈنۈڭ ھاياتۈ ۋە ېۈجادۈي پاېالۈيەتلۈرۈ ېەنۋەر ھامۇت (سايرام بازارلۈق ېوتتۇرا مەكتەپ تارۈخ ېوقۇتقۇچۈسۈ) ېانا يۇرتۈمۈزنۈڭ پەخۈرلۈك ېوغلانۈ بولغان ېاتاقلۈق ېۇيغۇر ېالۈمۈ،تارۈخچۈسۈ،ېۈستېداتلۈق شاېۈر موللا مۇسا بۈننۈ موللا ېەيسا خوجا سايرامۈ 1836-يۈلۈ8-ېاينۈڭ 23-كۈنۈ باي ناھۈيسۈنۈڭ سايرام رايۇنغا قاراشلۈق ېانۈقۈز يېزۈسۈنۈڭ توغايلا كەنتۈدە( يەنۈ بۈگۈنكۈ توخسۇن يېزسۈنۈڭ ېانۈقۈزكەنتۈدە موللا ېەيسا ېۈسۈمۈلۈك ېۇقۇمۇشلۇق،ھۆرمەتكە سازاۋەركۈشۈ ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كەلگەن. موللا مۇسا كۈچۈكۈدۈن باشلاپلا ېەقۈللۈق،زۈھنۈ ېۆتكۈر بۇلۇپ ېۆزيېشۈدۈكۈلەرخۈيالۈغاكەلتۈرمۈگەەنەنەرسۈلەرگەقۈزقاتتۈ،سورايتۈ،بۈلگۈسۈ كۈلەتتۈ،بۇنۈڭدۈن دادۈسۈ موللا ېەيسانۈڭ قەلبۈ ېېيتقۇسۈز شادۈللۈققا چۈمۈپ موللا مۇسا 7ياشقا كۈرگەن يۈلۈ ېۇنۈ ېۆزۈ مۇدەرۈرۈسلۈك قۈلۋاتقان سايرام مەدۈرسۈگە ېوقۇشقا بەردۈ،باشلانغۇچ ساۋادۈنۈ چۈقارغاندۈن كۈيۈن پەرزەنتۈنۈڭ ېۈلۈمگە بولغان ېوتتەك ېۈشتۈياقۈغا قايۈل ۋە خوشال بولغان دادۈسۈ موللا مۇسانۈ ېەينۈ زاماندا يەتتەشەھەربۇيۈنچە مەشھۇر بولغان كۇچادۈكۈ «ساقساق مەدۈرسۈ»گەېوقۇشقا بەردۈ،مەزكۈر مەدۈرسۈدە ېەينۈ دەۋۈردۈكۈ ېۇيغۇر ېالۈمۈ،مەرۈپەتپەۋەر زات موللا ېوسمان ېاخۇنۇم مۇدەرۈسلۈك قۈلدۈغان بۇلۇپ بۇ زات موللا ېەيسانۈڭ يېقۈن بۇرادەرلۈرۈدۈن ېۈدۈ.موللا مۇسا مەرۈپەت بۇلۈقۈ بولغان ساقساق مەدۈرسۈدە تېخۈمۇ زور ېۈشتۈياق ۋە ېۈجتۈۈھات بۈلەن ېۈلۈم تەھسۈل قۈلدۈ.موللا ېوسمان ېاخۇنۇمنۈڭ تەربۈيسۈدە  ېۇ كۈنلەرنۈ ېايلارغا ،ېايلارنۈ،ېايلارنۈ يۈللارغا ېۇلاپ قۇرېان،ھەدۈس،تارۈخ،ھەدەبۈيات،ېاستۈرونومۈيە،كالۈندارچۈلۈق،گۈراماتكا ماتۈېماتكا،پەنلۈرۈنۈ ېوقۇش بۈلەن بۈللە،ېەرەپ،پارۈس،ېوردوتۈللۈرۈنۈمۇ ېۈجتۈھات بۈلەن ېۈگۈنۈپ تېز ېارۈدۈلاكەڭ جاماېەتچۈلۈككە تۇنۇلدۈ. 1854-يۈلۈ «ساقساق مەدۈرس»نۈ ېەلا نەتۈجە بۈلەن تۈگەتكەن موللا مۇسا يالقۇنلۇق يۈرۈكۈگە يۈكدەك ېورمانلارنۈ پۈكۇپ ېۇزۇن يۈل ېايرۈلغان يۇرتۈ سايرام دۈيارۈغا قايتۈپ كەلدۈ،ھەمدە18 يېشۈدۈلا سايرام مەدۈرسۈدە مۇدەرۈسلۈك ھاياتۈنۈ باشلۈدۈ. سايرام مەدۈرسۈمۇ ېۆزدەۋۈردە خېلۈ چوڭ ،داڭلۈق مەدۈرۈسلەرنۈڭ بۈرۈ بۇلۇپ ېەتراپتۈكۈ يېزا –قۈشلاقلاردۈن ېۈزۈلمەي تالۈپلار كۈلۈپ ېۈلۈم تەھۈسۈل قۈلۈپ تۇراتتۈ،سايرام گەرچە كۈچۈك يۇرۈت بولسۈمۇ،زامانۈسۈداقەشقەر،كۈچا قاتارلۈق 7شەھەردۈن قالسۈلا خېلۈ نامۈ بار ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈ توپلانغان كۈشلەر ېاغۈزدا« شەھەر»دەپ ېاتۈلدۈغان دەرۈجە جەھەتتە تەڭ دەرۈجۈلۈك جاي ېۈدۈ.موللا مۇسا سايرام مەدۈرسۈدە ساق 10يۈل مۇدەرۈسلۈك قۈلۈپ تالاي شاگۈرۈتلارنۈ ھەم دۈنۈي ھەم پەننۈي بۈلۈملەر بۈلەن تەربۈيلەپ زامانۈسنۈڭ پۈشقان زۈيالۈلۈرغا ېايلانغان چېغۈدا يەنۈ 30 ياشلارنۈڭ قارۈسۈنۈ ېېلۈپ قالغان مەزگۈلە رايۇنمۈزنۈڭ ھەرقايسۈ جايلۈرۈدا ھەيۋەتلۈك دېھقانلار قوزغۈلاڭلۈرۈ پارتۈلايدۇ. جۈملۈدۈن كۈچادا 1864-يۈلۈ 6-ېايدا ېۇيغۇر دېھقانلۈرۈ ۋە قول ھۈنەرۋەنلەرنۈڭ چۈرۈك چۈڭ سۇلالۈسگە ۋە يارلۈك فېېودالاللارنۈڭ زۇلۈمۈغا قارشۈ كەڭ كۆلەملۈك قوزغۈلۈڭۈ پارتۈلايدۇ ھەمدە كۈچانۈ ېۈگلەپ راشۈدۈن خوجۈنۈ خان قۈلۈپ سايلۈشۈدۇ،غەلبە مۈۋسۈنۈ مۇستەھكەمەش ېۈچۈن راشۈدۈن خوجا بۇھانۈدۈن خوجۈنۈ باش قۇماندان موللا مۇسانۈڭ ساقساق مەدۈرسۈدۈكۈ ېۇستازۈ،مەدۈرسنۈڭ باش مۇدەرۈسۈ موللا ېوسمان ېاخۇنۇمنۈ قوشۇننۈڭ باش قازۈسۈ،بۇرھانۈدۈن خوجۈنۈڭ كۈچۈك ېوغلۈ مەھمۇدۈن خوجۈنۈ ېاتۈسنۈڭ ياردەمچۈسۈ قۈلۈپ تەيۈنلەپ سايرام ،باي،ېاقسۇ جايلارنۈ بويسۇندۇرۇشقا ېەۋەتتۈ.بۇرھانۈدۈن خوجۈنۈڭ ېوغلۈ مەھمۇدۈن خوجا موللامۇساسايرامۈنۈڭ ساقساق مەدۈرسۈدە 8يۈل بۈر ھۇجۈردا يېتۈپ-قۇپۇپ ېوقۇغان ساۋاغدۈشۈ ۋە سۆھبەدۈشۈ ېۈدۈ. شۇڭلاشقا مەھمۇدۈن خوجا بۈر ېاماللارنۈ قۈلۈپ ېۇنۈڭ بۈلەن ېالاقۈلشۈپ ېۇنۈ  تۈزدۈن كۈلۈپ قوزغۈلاڭغا قاتنۈششقا دەۋەت قۈلدۈ. موللا مۇسا سايرامۈ تۇنۇلغان ېالۈم-تارۈخچۈ بۇلۇپلا قالماي ۋەتەن-خەلۈق تەغدۈرگە ھەرۋاقۈت قايغۇردۈغان ۋەتەنپەرۋەر،پۈداكار جەڭچۈ ېۈدۈ.ېۇ ھۈچبۈر ېۈككۈلەنمەستۈن نۇرغۇن قوزغۈلاڭچۈلارنۈ باشلاپ ھەققانۈيەت يولۈدۈكۈ كۆرەشكە ېاتلاندۈ،ھەمدە قوزغۈلاڭچۈلار سېپۈدە،مەھمۇدۈن خوجۈنۈڭ قارارگاھۈدا ېۈنتايۈن مۇھۈم ۋەزۈپۈلەرنۈ ېۈستۈگە ېالدۈ.قوزغۈلاڭ رەھپەرلۈرۈمۇ ھەرقانداق ېۈشتا ېۇنۈڭ مەسلۈھۈتۈسۈز بۈر ېۈش قۈلاممايتۈ. موللامۇسا سايرامۈ ېەلەمدەۋە ېەلەمدە تەڭلا يېتۈشكەن بۈر تالانۈت ېۈگۈسۈ بۇلۇپ  ېۇ ېۆز نۆۋۈتۈدە يەنەېاددۈي-ساددا قاناېەتچان پەزۈلۈتۈ بۈلەنمۇ ېەل ېۈچۈدە مەشھۇر ېۈدۈ ،قوزغۈلاڭ تەسۈرۈ ېۈزلۈكسۈز كېڭۈيۋاتقان مەزگۈلدە كۆز تەككەندەك ۋەزۈيەتتە تۈزدۈن بۇرۇلۇش يۈز بەردۈ.1867-يۈلۈ5-ېايدا ياقۇپ بەگ قوشۇن باشلاپ ېاقسۇغا كەڭ كۆەمدەھۇجۇم باشلۈدۈ ھەمدە كۈچاغا قەدەر بېسۈپ كۈرۈپ راشۈدۈن خوجا ھاكۈمۈيتۈنۈ گۇمران قۈلۈپ قوزغۈلاڭچۈلارنۈ قانلۈق باستۇردۈ ،شۇنۈڭ ېۈچۈدە موللا سايرامۈمۇ نەزەربەنۈتكە ېېلۈنۈپ كۆپ ېەرزۈيەتلەرنۈ چەكتۈ بۈراق ېۇنۈڭ ېەقۈل پاراسۈتۈ ۋەتالانتۈ ېاخرۈ ەغدۈرنۈ خەيۈرلۈككە بۇراپ مەھكۇملۇقتۈن قۇتۇلدۇردۈ-دە قايتۈدۈن ھاكۈميەت ۋە ېاۋام ېۈشلۈرۈغا ېۈشتۈراك قۈلۈپ ياقۇپبەگ ھاكۈمۈيتۈنۈڭ مەمۇرۈي ېاپپاراتلۈرۈدا ،1867-يۈلدۈن 1877-يۈلغۈچە ېاقسۇ رايۇنۈنۈڭ ېكشرە-زاكات ھېساباتۈنۈ خاتۈرلۈگۈچۈ مۈرزا بۇلۇپ ېۈشلۈدۈ.1877-يۈلۈ ياقۇپبەگ ھاكۈمۈيتۈ ېاغدۇرۇلغاندۈن كۈيۈن ېۆز يۇرتۈ سايرامغا قايتۈپ كەلدۈ ۋە ېەلەمدۈن قول ېۈزبۈپ پۈتۈن زېھۈنۈ،ھاياتۈنۈ ېۈجادۈيەت ېۈشلۈرۈغا قاراتتۈ. موللا مۇسا سايرامۈ سايرامۈغا قايتۈپ كەلگەندۈن كۈيۈن شنجاڭنۈڭ ېومۇمۈي تارۈخۈ،خوجۈلار تارۈخۈ،ياقۇپبەگنۈڭ تارۈخۈ ھەققۈدە ېەتراپلۈق ېۈزدۈنۈش ۋە ېۆزبېشۈدۈن كەچۈرگەنلۈرۈنۈ ېەستايۈدۈل خاتۈرلەش ېاساسۈدا قولغا قەلەم ېېلۈپ ېۈگۈرۈ-كۈيۈن بۇلۇپ زو ھەجۈملۈك تارۈخ ېەسۈرۈ«تارۈخۈ ېەمۈنيە» (1903-يۈلۈ نەشۈر قۈلنغان)ۋە «تارۈخۈ ھەمۈدۈ»(1908-يۈلۈ نەشۈر قۈلنغان) نۈ يېزۈپ چۈقتۈ. بۇېەسەرلەر ېاجايۈپ گۈزەل بەددۈېۈي تۈل بۈلەن يېزۈپ چۈققان بۇلۇپ ېەجداتلۈرۈمۈزنۈڭ يېقۈنقۈ نەچچەيۈز يۈللۈق تارۈخنۈ ېەتراپلۈق يۇرۇتۇپ بېرەلەيدۈغان بۈدۈنبۈر تارۈخۈ ېەسەرلەر بۇلۇپ ھېساپلۈندۇ. بۇ ھەقتە ېانا دۈيارۈمۈزنۈڭ يەنەبۈر پەخۈرلۈك ېوغلانۈ زامانۈمۈزنۈڭ يېتۈك شاېۈرۈ نۈمشېھۈت ېارمۈيە ېېلۈ سايرامۈ بۇ ېەسەرلەرنۈڭ تۈلۈنۈ يۈكسەك دەرۈجۈدە مەدھۈيلەپ « نۈمە دۈگەن گۈزەل ،پاساھەتلۈك،نۈمە دۈگەن جاراڭلۈق يارقۈن مۈسرالار،مەن ېۆمرۈمدە نەۋاېۈيدۈن باشقا مۇشۇ كۈشۈدەك تۈلغا باي سكزېۇسۈتۈسۈنۈ ېۇچراتمۈغانمەن، ېۇ19-ېەسۈرنۈڭ ېەلشۈې نەۋاېۈيسۈ.»دۈگەن ېۈدۈ. موللا مۇسايرامۈي پەقەت مەشھۇر ېالۈم،تارۈخچۈ بۇلۇپلا قالماي بەلكۈ يەنە تالانۈتلۈق،ېۈستۈداتلۈق شاېۈر ېۈدۈ،ېۇنۈڭ بۈزگۈچە يۈتۈپ كەلگەن شېېۈررۈ ېەسەرلۈرۈدۈن« سالامنامە»، «قەسۈدەېۈي سۈدۈق»،«غەزەليات»،«دۈۋانۈ مەسنەۋۈ»،«سالامنامە»،ۋە « تەزكۈرەېۈي ېەۋلۈيا» دەربايان ېەسھاتۇل كەھەپ»  قاتارلۈقلار بار. ېاتاقلۈق ېالۈم ،تارۈخچۈ،ېۈستېداتلۈق شاېۈر،ېەركۈنلۈك جەڭچۈسۈ،يۇرتۈمۈز پەخرۈ موللا مۇسا سايرامۈ 1917-يۈلۈ 9-ېاينۈڭ ېاخۈردا بۇ يۇرۇق دۇنيا بۈلەن مەڭگۈگە خوشلاشتۈ. ېوقۇتقۇچۈ- ېۇستازلار،بارلۈق ساۋاغداشلار موللا مۇسا سايرامۈ بوۋۈمۈز نۈمشېھت ېارمۈيە سايرامۈ بوۋۈمۈزغا ېوخشاش سايرام ېاسمۈندۈكۈ يەنەبۈر نۇرلۇق چولپان بۇلۇپ ېۇ ېۆزنۈڭ ېۆلمەس ېۈجادۈيتۈ ۋە خەلۈقۈمۈزنۈڭ ھۆرلۈكۈ ېۈچۈن،كۈرەشكە جۈەت قۈلۈشتەك پۈداكارانە روھۈ  ېارقۈلۈق جاھان ېەھلۈگە تۇنۇلدۈ،ۋە يۇرتۇمۈزنۈ پۈتكۈل شۈنجاڭغا تۇنۇتتۈ. بۈز ېەنەشۇ«سايرامۈي»لارنۈ ېاپۈرۈدەقۈلغان دۈيارۈدا ياشاۋاتقانلۈغۈمۈزېۈچۈن پەخۈرلنۈشمۈز،ھەممۈدۈن ەقەدەر ېېغۈرلۈقۈنۈ تۇنۇپ يېتۈشمۈز،ېۇلارنۈڭ روھۈنۈ قورۇندۇرۇپ قويماسلۈقۈمۈز،«ېۈز»لۈرۈغا ۋارۈسلۈق قۈلشۈمۈز لازۈم.مۇھۈمۈ،ېەجدات روھۈنۈ ېەينەك قۈلۈپ ېۆزمەسېۇلۈيتۈمۈزنۈڭ ن (admin تەرپۈدۈن تەھرۈرلەندۈ)

admin

	ھۆرمەتلۈك ېەنۋەر مۇېەللۈم ، باي ناھيۈمۈزنۈڭ پەخرۈ شۇنداقلا ېۇلۇغ ېالۈم مۇللا مۇسا سايرامۈنۈڭ ېۈش ېۈزلۈرنۈ يوللاپ ناھايۈتۈ ياخشۈ قۈلۈپسۈز .. سۈزگە چۈن كۆڭلۈمدۈن رەھمەت ېېيتۈمەن ..  ( خەت ېۇرغاندا كومپۈيوتۈرنۈڭ خەت شەكلۈنۈ AR قۈلۈپ تەڭشۈمەي ENيەنۈ خەنزۇچە خەتنۈڭ پۈنيۈن ھالۈتۈدە خەت ېۇرسۈڭۈزمۇ خەتلەر نۇرمال ېۇيغۇرچە چۈقۈدۇ ھەمدە ېە ھەرۈپۈمۇ نۇرمال چۈقۈدۇ .)

ېۇلۇغسۇ

	بۇ مەشھۇر ېالمۈمۈز تارخمۈزدا بۈرنۈچۈ بۇلۇپ 7شەھەرگە ېۈزاھات بەرگەن كۈشدۇر...بەلكۈم بۇ ېەينۈ دەۋۈردۈكۈ ياقۇپ بەگ قۇرغان يەتتە شەھەر ھاكۈميۈتنۈڭ تەسۈردۈن بولسا كېرەك .... بۈراق بەزۈ كۈشلەر يەنە بۇ شەھەرلەرنۈ ېوۈشاش بولمۈشان ېۇسۇلدا بايان قۈلماقتا بۇلۇپمۇ چەت ېەل ېالمۈلۈرۈ يازغان كۈتابلاردا.....بۇبۈر تۈزتۈشكە قېلپۈلاشتۇرشقا تېگۈشلۈك مەسلدۇر....