ئوقۇتقۇچى دەرىسخانا ئوقۇتۇشىنى تەشكىللەش جەريانىدا تىل سەنئىتىدىن ماھىرلىق بىلەن پايدىلىنىشتىن سىرىت ، زور مىقتاردىكى غەيرى نۇتۇق ئالاقە ۋاستىلىرىدىن ، جۇملىدىن بەدەن تىلىدىن ئۇستىلىق بىلەن پايدىلانسا ، ئوقۇتۇش سۇپىتىنى يۇقۇرى كۆتۇرۇشتە تېخىمۇ ياخشى ئۇنۇمگە ئىرىشەلەيدۇ .
      بەدەن تىلى دېگىنىمىز ___ ئوقۇتقۇچىنىڭ قول ئىشارىتى ، بەدەن قىياپىتى، چىراي ئىپادىسى ۋە كۆز ھالىتى قاتارلىق مەلۇم ئۇچۇر يەتكۇزۇپ ئالاھىدە مەنا ئىپادىلەيدىغان بىر يۇرۇش « بەلگىلەر سېستىمىسى » دىن ئىبارەت .ئوقۇتقۇچى ئوقۇتۇش جەريانىدا ئۇنى تىل بىلەن بىرلا ۋاقىتتا ماسلاشتۇرۇپ ئىشلەتسىمۇ ياكى ئايرىم ئىشلەتسىمۇ بولىۋېرىدۇ . ئوقۇتقۇچى بىلەن ئوقۇغۇچىلار ئوتتۇرسىدىكى ئۆز - ئار چۇشۇنۇش ، ئۆز- ئارا ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ، بىلىم بىرىش ۋە بىلىم ئىلىش قاتارلىق ئالاقە جەريانىدا بەدەن تىلى ئۆزىگە خاس پەۋقۇلئاددە مۇھىم رول ئوينايدۇ . ئوقۇتۇش جەريانىدا ، ئوقۇتقۇچىنىڭ ئىشەنچىگە تولغان نۇرلۇق كۆزلىرى ، تەبەسسسۇملۇق چىرايى ، مۇئايەنلەشتۇرۇش خاراكتېردىكى بۈاش لىڭشىتىشى ئوقۇغۇچىلارغا زور روھىي كۈچ ئاتا قىلىدۇ . ئوقۇتقۇچى دەرىسخانا ئوقۇتۇشىنى ئۇنۇملۇك باشقۇرۇش ئۇچۇن باش، قول ئارقىلىق مۇناسىپ كۆرسەتمە ئىشلىشى ، دەرىسنى لىكسىيە قىلىش بىلەن بىرلا ۋاقىتتا ، ئالاھىدە ئىما- ئىشارەت ياردىمىدىن پايدىلىنىپ چۇشەندۇرۇش قېيىن بولغان مەسىلىلەرنى ئايدىڭلاشتۇرۇپ بېرىشى ، شۇ ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ دېققىتىنى جەلىپ قىلىپ ، ئوقۇتۇشنى ياخشى تەشكىللەش مەقسىتىگە يېتىشى تولىمۇ زۆرۇر.
        ئوقۇتقۇچىنىڭ بۇ خىل بەدەن تىلى پۈتكۇل ئوقۇتۇش جەريانىغا سىڭگەن بولۇپ ، ئۇ ئاساسلىقى « كۆز تىلى » ، « چىراي تىلى » ، « قول تىلى » دىن ئىبارەت.
        « كۆز تىلى » __ كۆزنىڭ تۇرلۇك ھالىتى ئارقىلىق ئۇچۇر يەتكۇزىدىغان بىر خىل بەدەن تىلى ۋاستىسىدىن ئىبارەت بولۇپ ، تىكىلىش، كۆز يۇگۇرتۇش ، ئالىيىش ، كۆز قىسىش ... قاتارلىق ھالەتلەرنى ئاساسىي بەلگە قىلغان . كۆز تىلى ئوقۇتقۇچىغا نىسبەتەن بەك مۇھىم ، چۇنكى كۆز « كېشىلەر قەلبىنىڭ دېرىزىسى » بولۇپ ، چۇشەنگىلى بولىدىغان ، لىكىن تىل بىلەن ئىپادىلەش تەس بولغان نازۇك ھېسسىياتلارنى ئىپادىلەشتەك ئالاھىدە رولغا ئىگە. ئوقۇتقۇچىنىڭ كۆزىنىڭ نۇرلۇق چوڭ ئىچىلىشى ياكى نۇرسىز كىچىك ، يىرىم ئېچىلىش ھالىتى ئوقۇغۇچىلار ھەركىتىگە نىسبەتەن مۇئايەنلەشتۇرۇش ياكى خاتالىقلارغا نىسبەتەن ئىنكار پازىتسىيىسىنى ئىپادىلەيدۇ . ئەگەر كۆز تىلى مۇۋاپىق ھالدا ئېغىز تىلى بىلەن ماسلاشتۇرۇلسا ، ئوقۇتقۇچى بىلەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ دەرىسخانىدىكى ھېسسىيات ئالماشتۇرشىغا ، ئوقۇتقۇچىنىڭ دەل ۋاقتىدا مۇناسىپ ئەكىس ئۇچۇرغا ئېرىشىشىگە پايدىلىق . شۇڭا ئوقۇتقۇچى دائىم جانلىق ، نۇرلۇق ، ئويناق ياكى جىددىي ھالەتتىكى كۆز تىلى ئارقىلىق بارلىق ئوقۇغۇچىلارغا دېققەت بىلەن ئوموميۇزلۇك يۇزلىنىپ دەرىس ئۆتىشى كىرەك.
        « چىراي تىلى » __ ئوقۇتقۇچىنىڭ يۇز قىسمىدىكى تۇرلۇك ئۆزگۇرۇش ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارغا مەلۇم ئۇچۇر يەتكۇزىدىغان بەدەن تىلى ۋاستىسىدىن ئىبارەت . ئوقۇتقۇچىنىڭ چىرايىدا ئىپادىلەنگەن خۇشال بولۇش ، ھاياجانلىنىش، ئاچچىقلىنىش ...قاتارلىق « تىل » لار ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئۆگىنىش جەريانىدا بەلگىلىك يىتەكچىلىك رول ئوينايدۇ . ئوقۇغۇچىلارغا بىر ئازادە ، خۇشال ئۆگىنىش مۇھىتى ھازىرلاش ، ئۇلارنىڭ ئەقىل بۇلىقىنى ئېچىش ، تەپەككۇر يوشۇرۇن ئىقتىدارىنى جارى قىلدۇرۇش ، ئۆگىنىش قىزغىنلىقىنى قوزغاش ئۇچۇن ئوقۇتقۇچى بۇ خىل « چىراي تىلى » دىن دەرىسخانىدا ئۇستۇلۇق بىلەن پايدىلىنىشى كىرەك .
        « قول تىلى » __ قولنىڭ ھەركىتى ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارغا ھەر خىل ئۇچۇر يەتكۇزىدىغان بىر خىل بەدەن تىلى ۋاستىسىدىن ئىبارەت . مەلۇمكى ، « قول تىلى » ئوقۇتقۇچىنىڭ مەقسەت مۇددىئاسى ۋە ھېسسىياتىنى ئىپادىلەشتە مۇھىم رولغا ئىگە ياردەمچى ۋاستىدۇر . مۇۋاپىق ئىشلىتىلگەن قول ئىشارىتى ئېغىز تىلنىڭ ئىپادىلەش ئۇنۇمىنى ئاشۇرالايدۇ . دەرىسخانىدا قول تىلىنى دەرەس مەزمۇنىغا ماسلاشقان ، تەبىئى ، ئوبرازلىق توغرا ھالدا ئىشلەتسە ئوقۇغۇچىلارنىڭ خاسلىقىغا ئۇيغۇن كەلسە تېخىمۇ ياخشى ئوقۇتۇش ئۇنۇمىگە ئېرىشكىلى بولىدۇ.
      ئوقۇتقۇچىغا نىسبەتەن ، بەدەن تىلىدىن ياخشى پايدىلىنىش دەرىسخانا ئوقۇتۇش ئۇنۇمىنى ئاشۇرۇشتىكى بىر مۇھىم ئاساسىي ماھارەت . بۇنى بەدەن تىلىنىڭ دەرىسخانا ئوقۇتۇشىدىكى بىر نەچچە مۇھىم ئالاھىدە رولى بەلگىلىگەن. (1) ئۇ تاۋۇشلۇق تىلنىڭ رولىنى ئۆتەيدۇ __ ئوقۇتقۇچى ئوقۇغۇچىلارغا دەرىس سۆزلەش ، بىلىم بېرىش ، ئۇچۇر يەتكۇزۇشتە مەيلى تاۋۇشلۇق تىلنى ياكى بەدەن تىلىنى قوللانسۇن ، ھامان بەلگىلىك دەرىجىدە ئوبېيىكتىپ چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ . شۇڭا بەزىدە تاۋۇشلۇق تىلنى ، بەزىدە بەدەن تىلىنى ئىشلىتىشكە توغرا كىلىدۇ .ئالايلۇق ، ئوقۇغۇچىلار تىپ - تىنچ ئولتۇرۇپ دەرىسخانىدا تاپشۇرۇق ئىشلەۋاتقان مەزگىلدە ، بىر ئوقۇغۇچى قول كۆتۇرۇپ سىرىتقا چىقىپ كىرىشنى ئىلتىماس قىلسا ، ئوقۇتقۇچى پەقەت باش لىڭشىتىش ئارقىلىق ماقۇللىقىنى بىلدۇرسە بولىدۇ . ئەگەر ئوقۇغۇچىمۇ ، ئوقۇتقۇچىمۇ ئۆزلىرىنىڭ مەقسىتىنى تاۋۇشلۇق تىل ئارقىلىق ئۇقتۇرماقچى بولسا ، سىنىپتىكى بارلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ دېققىتىنى بۇزۇپ قويىدۇ . ئوقۇتقۇچىنىڭ دەرىس سۆزلەۋېتىپ مەلۇم ئوقۇغۇچىنىڭ قېشىغا كىلىپ ، ئۇنىڭغا تىكىلىپ تۇرۇپ بىر نەچچە مېنۇت تۇرىشى ، شۇ ئوقۇغۇچىغا نىسبەتەن دەرىسنى ئەستايىدىل ئاڭلاشقا بۇيرىغانلىق بولىدۇ . ئەگەر بۇ ھەركەتنى تاۋۇشلۇق تىل بىلەن ئىپادىلەشكە توغرا كەلسە ، دەرىس سۆزلەشنى ۋاقىتلىق توختۇتۇشقا ، بارلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەستايىدىل دەرىس ئاڭلاۋاتقان كەيپىياتىنى بۇزۇشقا توغرا كىلىدۇ. (2) تاۋۇشلۇق تىلنىڭ ئىپادىلەش ئۇنۇمىنى ئاشۇردۇ __ ئوقۇتقۇچى دەرىس سۆزلەش جەريانىدا ئادىيلا ھالدا مەزمۇنلارنى بايان قىلىش بىلەنلا چەكلىنىپ ، سۆزنىڭ ئىنتۇناتسىيىسى ، ئۇرغۇ - ئۇدارىغا ماس ھالدا چىراي ، كۆز ، قول ۋە باشقا بەدەن ھەركەتلىرى ئارقىلىق دەرىس مەزمۇنىغا ئۆز ھېسسىياتىنى سىڭدۇرۇشكە ئىتىبارسىز قارىسا ، دەرىس مەزمۇنىنىڭ ئىشەنچىلىكلىكى ۋە قايىل قىلىش كۇچى ئاجىزلىشىپ كىتىدۇ . ئوقۇتۇش ئۇنۇمىمى كۆزلىگەن مەقسەتكە يېتەلمەيدۇ . ئوقۇتقۇچى دەرىس سۆزلەش بىلەن بىرگە يەنە مۇۋاپىق بەدەن تىلى ۋاستىسىدىن پايدىلىنىپ ، ئۇلارنى ماسلاشتۇرۇپ قوللانسا ، تاۋۇشلۇق تىلدا ئىپادىلىمەكچى بولغان ئىدىيىنىڭ ، دەرىس مەزمۇنىنىڭ چۇشۇنۇشلۇك بولىشىغا پايدىلىق بولىدۇ. (3) ئوقۇتقۇچىنىڭ ئۇچۇر يەتكۇزۇش مىقتارىنى ئاشۇردۇ __ دەرىسخانا ئوقۇتۇشىنىڭ ئۇنىمى قانچە ياخشى بولسا ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ پايدىلىق ئۇچۇرنى ئۆزلەشتۇرۋېلىش مىقتارىمۇ شۇنچە كۆپ بولىدۇ . ئوقۇغۇچىلارنىڭ تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلارنى ئىگىلىۋېلىشى ئۇچۇن ئوقۇتقۇچىنىڭ بىرلىك ۋاقىت ئىچىدە ئۇچۇر يەتكۇزۇش مىقتارىنى ئاشۇرىشىغا توغرا كىلىدۇ . ئەگەر ئوقۇتقۇچى تاۋۇشلۇق تىل ئارقىلىق نورمال ئۇچۇر يەتكۇزۇش بىلەن بىرگە، بەدەن تىلى ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ سەزگۈ سېستىمىلىرىغا تەسىر كۆرسەتسە ، پىسخولوگىيە نوقتىسىدىن ئېيىتقاندا ، يەككە - يىگانە ھالدا تاۋۇشلۇق تىل ئارقىلىق ئارقىلىق دەرىس سۆزلىگەنگە قارىغاندا، ئوقۇغۇچىلارنىڭ نىرىپلىرىنىڭ كۆپلەپ تەپەككۇر پائالىيىتىگە قاتنىشىشى ، چوڭ مېڭە پوسىتلاق قەۋېتىنىڭ قوزغىلىشى ئاسان بولۇپ ، ئۇچۇر ئىگىلەش ئۇنۇمنى يۇقۇرى كۆتۇرۇشكە ، شۇ ئارقىلىق دەرىسخانا ئوقۇتۇش ئۇنۇمىنى ئۆستۇرۇشكە بولىدۇ.






[ بۇ يازما matimatika تەرپىدىن 2008-02-29 16:59 دە ق ]