1919-يانۋار

1 - يانۋار، بېلۇرۇسسىيە سوۋېت سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى. 2 - 3 - يانۋار، لاتۋىيە پايتەختى رىگادا ئىشچىلار ئىشغالىيەتچىلەرگە قارشى قوراللىق قوزغىلاڭ كۆتۈردى. قىزىل ئارمىيە رىگانى ئازاد قىلدى. 13 - يانۋاردا پۈتۈن لاتۋىيە سوۋېتلىرىنىڭ 1 - قېتىملىق قۇرۇلتىيى رىگادا ئېچىلدى.5 - يانۋاردا، گېرمانىيە فاشىستىك پارتىيىسى - گېرمانىيە ئىشچىلار پارتىيىسى (1920 - يىلى نامىنى «گېرمانىيە دۆلەت سوتسىيالىستىك ئىشچىلار پارتىيىسى»گە ئۆزگەرتكەن) ميۇنخېندا قۇرۇلدى. 5 - 15 - يانۋارغىچە، بېرلىندا سوتسىيال دېموكراتلاردىن بولغان ئەيشخورىن ئىمىلنى بېرلىن ساقچى مەھكىمىسىنىڭ باش تەپتىشلىك ۋەزىپىسىدىن يۆتكىگەنلىككە نارازىلىق بىلدۈرۈش يۈزىسىدىن نامايىش ئۆتكۈزۈلدى. 6 - 8 - يانۋارغىچە، بېرلىندا ئومۇمىي ئىش تاشلاش پارتلاپ، كوچىغا چىقىپ نامايىش ئۆتكۈزگەن ئىشچىلارنىڭ سانى 500 مىڭغا يەتتى. ئىشچىلار پويىز ئىستانىسىسى، «ئالغا گېزىتى» تەھرىر بۆلۈمى ۋە باسما زاۋۇتىنى ئىشغال قىلدى. ئۇزۇنغا بارمايلا ئىشچىلارنىڭ ئىنقىلابىي ھەرىكىتى ئارمىيىنىڭ باستۇرۇشىغا ئۇچرىدى. «سپارتاك ئىتتىپاقى»نىڭ داھىيلىرى روساليۇكىسېمبۇرگ بىلەن كارل لىبكېنخىت قولغا ئېلىنىپ، 15 - يانۋار تۈرمىدە ئۆلتۈرۈلدى. 7 - 15 - يانۋارغىچە، ئارگېنتىنانىڭ پايتەختى بۇ ئېنوس - ئارېستا ئىشچىلارنىڭ، ئىشچى ئاسىيلىرىنى ياللاپ ئىشلىتىشكە نارازىلىق بىلدۈرۈش يۈزىسىدىن ئۆتكۈزگەن يىغىلىشى ئارمىيە ۋە ساقچىلارنىڭ ئوققا تۇتۇشىغا ئۇچرىدى. ئىشچىلار كوچا ئۇرۇشى ئېلىپ بېرىشقا مەجبۇر بولدى، بۇ «پاجىئەلىك ھەپتە» دەپ ئاتالدى. 10 - يانۋار، ئەنگلىيىدە لىبېرالىستلار پارتىيىسىنىڭ داھيىسى لويدجورج باشچىلىقىدىكى كونسېرۋاتىپلار پارتىيىسى بىلەن لىبېرالىستلار پارتىيىسىنىڭ بىرلەشمە كابىنېتى قۇرۇلدى. بىرلەشمە كابىنېتقا قاتناشقانلاردىن ئوستېن چېمبېرلىن مالىيە ۋەزىرلىكىگە، كېرزون دژوردژ تاشقى ئىشلار ۋەزىرلىكىگە، ۋىنستون چېرچىل قۇرۇقلۇق ئارمىيە ۋەزىرلىكىگە تەينلەندى. شۇ كۈنى، ئەنگلىيە ئارمىيسى باغدادنى ئىشغال قىلدى؛ گېرمانىيىنىڭ برېمىندا ئىشچى - ئەسكەرلەر سوۋېتى قۇرۇلدى. برېمىن ئىشچىلىرى فېۋرالدا ئومۇميۈزلۈك ئىش تاشلاپ، ئىشچى - ئەسكەرلەر سوۋېتىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇشقا قارشى تۇرۇپ، سوۋېت جۇمھۇرىيىتى قۇرغانلىقىنى ئېلان قىلدى. 11 - يانۋار، سوۋېت روسىيە خەلق كومىسسارىياتى ئارتۇق ئاشلىقنى يىغىۋېلىش تۈزۈمى توغرىسىدا پەرمان جاكارلىدى. 18 - يانۋار پارىژ سۈلھ يىغىنى ئېچىلدى. سۈلھ يىغىنىغا ئۇرۇشتا غەلىبە قىلغۇچى دۆلەتلەر لاگېردىدىن 27  دۆلەت قاتناشتى. لېكىن يىغىننى ئەنگلىيە، فرانسىيە، ئامېرىكا، ئىتالىيە، ياپونىيىدىن ئىبارەت بەش دۆلەتنىڭ ۋەكىللىرى كونترول قىلۋالدى. بەش دۆلەتنىڭ ھەرقايسى ئەۋەتكەن ئىككىدىن ۋەكىلى ئارقىلىق سۈلھ يىغىننىڭ ئەڭ ئالىي كېڭىشى - ئون كىشىلىك كېڭەش تەشكىللەندى. ئۇنىڭدىن كېيىن مارتتا يەنە ئامېرىكا زۇڭتۇڭى ۋىلسۇن، ئەنگلىيە باش ۋەزىرى لويدجورچ، فرانسىيە زۇڭلىسى كلېمانسۇ، ئىتالىيە زۇڭلىسى ۋىتتورىئو ئورلاندودىن تەركىب تاپقان تۆت كىشىلىك كېڭەش (تۆت كاتتىباش كېڭىشى دەپمۇ ئاتىلىدۇ) قۇرۇلدى. ئەمەلىيەتتە، زور مەسىلىلەرنىڭ ھەممىسىنى ئەنگلىيە، فرانسىيە، ئامېرىكا ئۈچ دۆلەت ۋەكىللىرى قارار قىلدى. سۈلھ  شەرتنامىنىڭ ماددىلىرىنى بېكىتىش ھەم ئۇنى سۈلھ يىغىنىغا تاپشۇرۇشتىن ئىلگىرى گېرمانىيىنىڭ سۈلھ يىغىنىغا قاتنىشىشىغا رۇخسەت قىلىنمىدى. بۇنىڭدىن ئىلگىرى ئانتانتا دۆلەتلىرى 1918 - يىلى 5 - نويابردا گېرمانىيىگە نوتا تاپشۇرۇپ، ۋىلسۇننىڭ «14 نۇقتا» لىق پرىنسىپىنى قىلغانىدى. لېكىن ھەرقايسى چوڭ دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش كۈنسايىن ئۆتكۈرلىشىپ كەتكەنلىكتىن، «14 نۇقتا» ئەمەلىيەتتە بىر چەتكە قايرىپ قويۇلدى. فرانسىيە  ھۆكۈمرانلار گۇرۇھى گېرمانىيىنى ئەڭ زور چەكلىمىدە ئاجىزلىتىپ تاشلاشقا ئۇرۇندى، بۇنىڭدىن مەقسىتى، فرانسىيىنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىشلا بولماستىن، بەلكى فرانسىيىنىڭ ياۋروپا قۇرۇقلۇقىدىكى زومىگەرلىك ئورنىنى تىكلەش ئۈچۈن ئىدى. ئەنگلىيە ھۆكۈمرانلار گۇرۇھى گېرمانىيىنىڭ دېڭىز ئۈستى كۈچلىرىنى يوقىتىش، ھەم مۇستەملىكە ئىمپېرىيىسىنى پاچاقلاپ تاشلاشتا چىڭ تۇرغاندىن سىرت، ئوتتۇرا ياۋروپادا كۈچلۈك گېرمانىيىنى ساقلاپ قېلىشقا تىرىشتى. مەقسىتى، بىر تەرەپتىن ئۇنىڭدىن سوۋېت روسىيىسىگە قارشى تۇرۇش ۋە ياۋروپادىكى ھەر قايسى ئەللەردىكى ئىنقىلابىي ھەرىكەتلەرنى باستۇرۇشتا پايدىلانماقچى، يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇنى فرانسىيىگە قارشى قويماقچى بولدى. ئامېرىكا ئۇرۇشتىن كېيىن تىكلەنگەن پۇل - مۇئامىلە زومىگەرلىك ئورنىنى چىقىش قىلىپ، ۋىلسۇننىڭ «14 نۇقتىسى»نى ئۇرۇشتىن كېيىنكى تەرتىپنى قايتىدىن ئورنىتىشنىڭ پروگراممىسى قىلىشنى ئوتتۇرىغا قويدى، ئامېرىكا پىلاندىكى مەركىزىي ماددىلارنىڭ بىرى خەلقئارا ئىتتىپاق قۇرۇش بولۇپ، بۇ ئارقىلىق ئۆزىنىڭ خەلقئارا ئىشلاردىكى تەسىرىنى كۈچەيتمەكچى بولدى. ئەنگلىيىنىڭ دېڭىز ئۈستى ئەركىنلىك» تەلىپىنى ئوتتۇرىغا قويدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئامېرىكا يەنە ئىقتىسادىي كېڭەيمىچىلىك ئېلىپ بېرىشقا شارائىت يارىتىش ئۈچۈن، «سودا پۇرسىتىدىن تەك بەھرىمەن بولۇش» ۋە «ئىشىكنى ئېچىۋېتىش» پرىنسىپىنى ئوتتۇرىغا قويدى. گېرمانىيە مەسىلىسىدە، ئامېرىكا گېرمانىيىدىن پايدىلىنىپ سوۋېت روسىيىسىگە قارشى تۇرۇش، ئەنگلىيە ۋە فرانسىيە بىلەن قارشىلىشىش ئۈچۈن، گېرمانىيىنى ھەددىدىن ئارتۇق ئاجىزلىتىۋېتىشكە قارشى تۇردى. ياپونىيە گېرمانىيىنىڭ جوڭگۇدىكى ھوقۇقىنى ۋە تىنچ ئوكياندىكى مۇستەملىكىلىرىنى تارتىۋېلىپ، شەرقىي ئاسىيا بازارلىرىنىڭ مونوپولىيىلىك ئورنىنى قولغا كىرگۈزۈۋالدى. جۇڭگونى قوللۇق خاراكتېردىكى شەرتنامنى قوبۇل قىلىشقا مەجبۇرلاپ، ئۆزىنىڭ جۇڭگودىكى ئىمتىيازلىق ھوقۇقىنى ئېتىراپ قىلىشنى تەلەپ قىلدى. پارىژ  سۈلھ يىغىنى 25 - يانۋار خەلقئارا ئىتتىپاق قۇرۇش توغرىسىدا قارار ماقۇللىدى، ھەم بىر كومىتېتنى خەلقئارا ئىتتىپاقنىڭ نىزامىنى تۈزۈپ چىقىشقا تەيىنلىدى. سۈلھ يىغىنى يەنە بىرقانچە كومىتېتلارنى قۇردى، تۆلەم ۋە زېمىن مەسىلىلىرىنى بىر تەرەپ قىلدى. 19 - يانۋار، گېرمانىيىدە ئاساسىي قانۇن تۈزۈش بويىچە مىللىي پارلامېنت سايلىمىنى ئۆتكۈزدى. گېرمانىيە كوممۇنىستىك پارتىيىسى سايلامغا قاتنىشىشنى رەت قىلدى، ئوڭ قانات سوتسىيال دېموكراتلار پارتىيىسى سايلامدا كۆپ سانلىق ئورۇنغا ئىگە بولدى. 21 - يانۋار، ئىرلاندىيە ئاساسىي قانۇن تۈزۈش پارلامېنت يىغىنى دۇبلىندا ئېچىلدى. سىن فېن پارتىيىسى ئىرلاندىيىنىڭ مۇستەقىل بولغانلىقىنى جاكارلىدى. بىراق ئىرلاندىيە مىللىي پارلامېنتى شۇ يىلى 12 - سېنتەبردە پېچەتلىنىپ، سىن فېن پارتىيىسىنىڭ باش شتابى ھۇجۇمغا ئۇچرىدى. يەنە شۇ يىلى 26 - نويابردىن باشلاپ ئەنگلىيە ئارمىيىسى سىن فېن پارتىيىسىنىڭ ھەرىكىتىنى كەڭ كۆلەمدە باستۇرۇشقا كىرىشتى، سىن فېن پارتىيىسى بىلەن ئەنگلىيە ئارمىيىسىنىڭ ئۇرۇشى باشلاندى. 23 - يانۋار (1 - فېۋرالغىچە)، روسىيە كوممۇنىستىك (بولشېۋىكلار) پارتىيىسى بىلەن باشقا يەتتە كوممۇنىستىك تەشكىلات چاقىرىقنامە ئېلان قىلىپ، كوممۇنىستىك ئىنتېرناتسىئونالنىڭ قۇرۇلۇش يىغىنىنى ئېچىشنى تەشەببۇس قىلدى. 26 - يانۋار، پولشىدا ئاساسىي قانۇن تۈزۈش پارلامېنىت سايلىمى ئۆتكۈزدى. دۆلەت دېموكراتلار پارتىيىسى كۆپ سانلىق ئورۇنغا ئېرىشتى. 27 - يانۋار، شوتلاندىيىنىڭ كلىد دەريارسى بويىدىكى سانائەت رايونلىرىدا 100 مىڭ ئىشچىنىڭ ئومۇمىي ئىش تاشلىشى پارتلىدى، شۇ ئايدا، ئەنگلىيىنىڭ فولكىسدون، دوۋېر  ۋە ئۇندىن باشقا ھەربىي لاگېرلىرىدا تۇرۇشلۇق ئەسكەرلىرى قوزغىلاڭ كۆتۈردى. روسىيە چېگرىسى ئىچىدىكى مۇرمانسكى ۋە ئارخانگېلسكىدا تۇرۇشلۇق ئەنگلىيە ئەسكەرلىرى قوزغىلاڭ كۆتۈردى؛ چېخوسلوۋاكىيە بىلەن پولشا ئوتتۇرىسىدا تېشىن رايونى توغرىسىدا تالاش - تارتىش يۈز بەردى؛ نيۇ - يوركتىكى يۈك توشۇغۇچى ئىشچىلار، پرىستان ئىشچىلىرى ۋە سىباتلىدىكى كېمە ياساش ئىشچىلىرى، دېڭىز نەقلىيات ئىشچىلىرى ئىش تاشلاپ، قورال - ياراغ توشۇپ سوۋېت روسىيىسىگە ئارىلىشىشقا نارازىلىق بىلدۈردى.