بۇ ماقالىنىمۇ كۆرۈپ باقارسىز!
YL`ML t4MC ئېنگلىزچىدىن ئۆزەم تەرجىمە قىلغان.
r[):'ys,C F%zMhX'AG ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى ھەققىدە
Xqe Qj}2kA C:&S k\ دوكتور جېن راھمان دۇۋال
":e6s co rahmanjean@yahoo.com Tn,_0 بىلەن
<% mD#S پارىژⅧ ئۇنۋېرستېتى پاراگراف تەجىرىبىخانىسى تەتقىقاتچىسى ۋە دوكتورلۇق ئوقۇغۇچىسى
Q u/f>tJN; ۋارىس جانباز ئابدۇكېرىم
Ht43G_.j warisabdukerim@yahoo.com kDJq T تۈرگەن
[ Ous|a[)o TSJeS`I مەقسەت: بۇ ماقالىدا، بىز ئالدى بىلەن ئەسلىدىكى ئۇيغۇر ئەرەب يېزىقىدىن پىنيىن ئاساسىدىكى يېڭى يېزىققا كۆچۈشنىڭ مەغلۇبىيىتى توغرىسىدا قىسقىچە توختىلىپ، ئاندىن كېيىن يېڭى ئۆلچەمدىكى ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنىڭ تەرەققىيات جەريانى توغرىسىدا مۇزاكىرە ئېلىپ بارىمىز. شۇنداقلا ئۇنىڭ يېزىلىش پرىنسىپلىرى ۋە ھازىرقى ھالىتىنى بايان قىلىپ، كەلگۈسى ئىستىقبالى توغرۇلۇق ئويلىنىمىز.
-#<{3BJTrz EAr; ھالقىلىق سۆزلەر: ئۇيغۇر ئەرەب يېزىقى (كونا يېزىق)، ئۇيغۇر سىلاۋىيان يېزىقى (سلاۋىيان يېزىقى)، ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى (ULY، يەنى ئۇلاي يېزىقى)، تۈركىي تىل، موليېزىق ئايلاندۇرۇش قۇرالى.
^v5]Aq~X 1Xh@x بايان
"`S?q G ئۇيغۇرلار تۈركىي تىللىق مىللەت بولۇپ، تارىخى خاتىرىلەردە دىيىلىشىچە، ئۇلار ھونلانىڭ ئەۋلادىدۇر. نوپۇسى تەخمىنەن 10 مىليون ئەتراپىدا بولۇپ، ئاساسلىقى ھازىرقى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى، قازاقىستان ۋە فەرغانە ئويمانلىقى قاتارلىق ئورتا ئاسيا رايونلىرىغا ئولتۇراقلاشقان. ئۇيغۇرلار تارىختا نۇرغۇن يېزىقلارنى ئىشلەتكەن بولۇپ، ئۆتكەن 2000 يىلنىڭ مابەينىدە، ئوخشىمىغان مەزگىلدە بىر نەچچە خىل يېزىقنى بىرلا ۋاقتتىمۇ ئىشلەتكەن. ئاساسلىقلىرىدىن سۇغدى يېزىقى (5- 10- ئەسىرلەردە ۋە 15- 16- ئەسىرلەردە ئىشلەتكەن)، ئورخۇن- يېنسەي يېزىقى (يەنە تۈرك- رۇنىك دەپمۇ ئاتىلىدۇ، 6- 9- ئەسىرلەردە)، ئۇيغۇر يېزىقى (كونا يېزىق دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ۋە 934- يىلى ئىسلامنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىنكى باشلانغان ئەرەب يېزىقى (10- ئەسىردىن ھازىرغىچە) قاتارلىقلارنى ئىشلەتكەن.
e&A 3=a~\s تۈركىي تىلىنىڭ تىل تاۋۇشى ۋە تىلقۇرما (گرامماتىكا) شەكلى ئۆزگەرتىلمىگەن ئاساستا ياسالغان ئەرەب يېزىقى (بەزىدە چاغاتاي يېزىقى دەپمۇ ئاتىلىدۇ) نى ئۇيغۇر ۋە ئورتا ئاسىيادىكى تۈركىي مىللەتلەر تاكى 1920- يىللارغىچە ئىشلەتتى. بۇ يېزىق نەچچە قېتى ئىسلاھ قىلىنماقچى بولدى. ئىملا قائىدىسىنى ئۆزگەرتىشتىن باشقا، يەنە كەم دىگەندە ئۈچ قېتىم لاتىن ياكى سلاۋىيان يېزىقىغا ئۆزگەرتىلمەكچى بولدى. بۇلارنىڭ كۆپىنچىسى سىياسىي مەقسەتتە ئېلىپ بېرىلغان ئىدى. ئەڭ دەسلەپكى ئۆزگەرتىش خاھىشلىرى ستالېننىڭ مىللىي سىياسىتى بىلەن باغلىنىشلىق بولۇپ، بۇ 1926- يىلى باكۇدا ئېچلىغان بىرىنچى قېتىملىق تۈركىلوگىيە يىغىنىدا گەۋدىلىك ئىپادىلەندى. ئارقىدىنلا تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ 1927- 1928- يىللىرىدىكى لاتىن يېزىقىغا كۆچۈشى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پان- تۈركىزىمنىڭ تەھدىتىنى كۆزدە تۇتۇپ، 1937- يىلى ئۆز تەۋەسىدىكى تۈركىي مىللەتلەرنىڭ يېزىقىنى سلاۋىيان ئاساسىدىكى يېزىققا ئۆزگەرتىشىگە ياردىمى بولدى.
U![$7k>,pr ئۇيغۇرلارنىڭ كۆپ قىسىمى جايلاشقان جۇڭگودا بولسا كوممۇنىستىك پارتىيە 1949- يىلى غەلبە قىلغاندىن كېيىن، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭكىگە ئوخشاپ كېتىدىغان تىل- يېزىق سياسىتىنى قوللىنىپ، تىل- يېزىق ئىسلاھاتى جەھەتتە ئالاھىدە جانلىق بولدى. بۇ ۋاقىتتا روسىيە تىلشۇناسلىرىمۇ جۇڭگونىڭ ئاز سانلىق مىللەت تىل- يېزىقلىرىنى تۈرلەرگە ئاجرىتىش ۋە رەتكە سېلىشقا ئاكتىپ ياردەم بەردى. بۇ مەزگىللەردە، ئۇيغۇر شىۋىلىرى جۇڭگو ۋە سوۋېت چېگرالىرى ئىچىدە قوللۇنۇلۇپ، سوۋېت ئۆلچىمى بويىچە بىردىنبىر «ئەدەبىي تىل» بولۇپ قالدى. شۇنىڭ بىلەن 1956- يىلى 3- ئايدا جۇڭخۇا خەلق جومھۇرىيىتى گوۋۇيۈەنى بىلەن شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق تىل- يېزىق كومتېتى بىرلىشىپ جۇڭگو تەۋەسىدىكى ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز، موڭغۇل ۋە شىبەلەر ئىچىدە سلاۋىيان يېزىقىنى قانات يايدۇرۇشنى كۈچەيتتى. (شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ئىشلەتكەن سلاۋىيان يېزىقى بىۋاستە سوۋېت ئۇيغۇرلىرى 1928- يىلىدىكى لاتىن يېزىقى ئاساسىدا 1947- يىلى ئۆزگەرتىپ قوللۇنۇلغان سلاۋىيان يېزىقى ئىدى)
4y4r;[@U سوۋېت بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنىڭ يىرىكلىشىشىگە ئەگىشىپ، ئىككى چېگرا ئىچىدىكى ئۇيغۇرلار (ۋە باشقا ئورتا ئاسىيا خەلقلىرى) نىڭ ئالاقىسىگە پايدىلىق بولغان تىل- يېزىق سىياسىتى ئەمەلدىن قالدۇردى. 1959- يىلى 11- ئايدىكى ش ئۇ ئا ر تۈنجى تۆۋەتلىك مىللەتلەر تىل- يېزىق يىغىنىدا ئۇيغۇر ۋە قازاقلار ئۈچۈن لايىھەلەنگەن خەنزۇچە پىنيىن ئاساسىدىكى يېڭى يېزىقنى (1956- يىلى نويابىردىكى 维吾尔新文字方案（草案） ۋە 哈萨克新文字方案（草案）نى كۆرۈڭ
www.xjyw.cn/han/wenzi_gai.htm ) ئېلان قىلدى ۋە شۇ يىلى ش ئۇ ئا ر خەلق قۇرۇلتىيى تەرىپىدىن تەستىقلاندى. بۇ يېڭى يېزىق 1960- يىلدىن 1964- يىلغىچە دەسلەپكى باسقۇچتا تۇردى. ئۇنىڭدىن كېيىن پۈتۈن شىنجاڭنى قاپلىدى. بۇ يېزىق 1982- يىلى ئەسلىدىكى ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى يېزىق ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەنگە قەدەر ئۇيغۇر ۋە قازاقنىڭ بىردىنبىر خاس يېزىقى بولۇپ تۇردى. لېكىن يېڭى يېزىق بىلەن كونا يېزىقنى ھۆكۈمەت ئوخشاشلا تەڭ ئېتىراپ قىلدى.
#PC*l\) Uw5&.aqn.b ئارقا كۆرۈنۈش
Zu~t )W پىنيىن ئاساسىدىكى يېڭى يېزىقنىڭ ئىجاد قىلىنىشى ۋە ئىشلىتىلىشى ئەينى ۋاقتىدىكى تىل- يېزىق مۇھىتىغا زىت دەپ قارالدى. ساۋادسىزلىقنى تۈگىتىش ئۈچۈن، بېيجىڭ ھۆكۈمىتى خەنزۇچە خەتلەرنى لاتىنچىغا (خەنزۇچە پىنيىن) ئىسلاھ قىلىش ۋە جۇڭگودىكى بارلىق مىللەتلەر بىرلا خىل يېزىق ئىشلىتىش پىلانىغا تۇتۇش قىلغان ئىدى.
<Nloh+n= ئۇيغۇر ۋە شىنجاڭدىكى باشقا يېزىقلارنى لاتىنچىلاشتۇرۇش پىلانىنىڭ مەغلۇب بولۇشىنى تۆۋەندىكىدەك ئامىللار بىلەن يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:
B 'O1dRj&6 ئۆرپ- ئادەتكە زىت: ئەرەب يېزىقى ئاساسىدىكى يېزىق ئىسلام دىنى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، نۇرغۇن ئۇيغۇرلارنىڭ سالاھىتىگە چېتىلاتتى. شۇنداقلا بۇ يېزىق ئىشلاھاتىنى ئاسمىلاتسىيەنىڭ باشلىنىشى ۋە يېزىق ئەركىنلىكىنى يوقاتقانلىق دەپ ئۆچ كۆرەتتى.
cdI"=B+C\ باشقا تۈركىي مىللەتلەردىن ئايرىلىپ قېلىش ھېسياتى: تۈركىيە ۋە باشقا تۈرك قەۋىملىرى يېزىق ئىسلاھاتى داۋامىدا ئوخشاش بىر تەلەپپۇزغا ئوخشىمايدىغان، ھەر خىل ھەرىپ ۋە يېزىقلارنى ياسىدى. جۇڭگودا يېزىق لاتىنچىلاشقان بولۇپ، ھېچكىمنىڭكىگە ئوخشىمايدىغان ھەرىپلەر (ئۆ غ ئە ژ ق ھ ) ئىجاد قىلىنىپ، ئۇيغۇر تىلى باشقا تۈركىي تىللاردىن ئايرىلىپ قالدى. پىنيىنچىدىن ياسالغان يېزىقتىكى xۋە qنىڭ خ ۋە چ دەپ ئوقۇلۇشى بۇ خىل ئايرىلىپ قېلىش ھېسىياتىنى تېخىمۇ كۈچەيتىۋەتتى.
gH"a MEC تىل- يېزىقنىڭ ئاسمىلاتسىيە بولۇشىدىن ئەنسىرەش: ch ، sh ۋە zhھەرىپلىرىنىڭ پەقەتلا خەنزۇچە تەلەپپۇز تاۋۇشلىرىغىلا ئىشلىتىلىشى خەنزۇچە سۆزلەرنىڭ بىۋاستە ئۇيغۇر تىلىغا كىرىشىگە ئىمكانىيەت يارىتىپ بەردى. بۇ خىل ئەھۋال ئەنسىرەش ھېسياتىنى تېخىمۇ كۈچەيتىۋەتتى دەپ قارالدى. «گۇڭچەنداڭ» دىگەندەك سىياسىيلىققا ئىگە ۋە ئۇيغۇر مىللەتچىلىكىگە قارىشى تۇرىدىغان يېڭى سۆزلەر بىۋاستە خەنزۇچىدىن ئۇيغۇرچىغا كىرگۈزۈلدى. لېكىن ئەرەب يېزىقى ئاساسىدىكى يېزىق ئەسلىگە كەلگەندىن كېيىن بۇ سۆزلەر يەنە ئۇيغۇرچە ئېلىندى. قىزىق يېرى، خەنزۇچىدىن كىرگەن سۆزلەر ئۇيغۇر يېڭى يېزىقىدا پىنيىنگە ئوخشاش يېزىلماي، مەلۇم ئۆزگەرتىشلەرنى قىلىشقا توغرا كېلەتتى. مەسلەن، خەنزۇچە پىنيىن قوشتاۋۇشىei ۋە ai دىكى i نى ئۇيغۇر يېڭى يېزىقدا y بىلەن ئىپادىلەندى. ئوخشىمىغان ئەھۋالدىكىa ۋە e گە يېڭى يېزىقتا ئە يېزىلدى. بۇ خىل ئوخشىماسلىقلار تىلنىڭ ئۆزگىچىلىكىنى ئىپادىلەپ تۇراتتى.
ignOF يېزىق ئۆزگەرتىشتىن چارچاش: شۇنچىلىك قسىقا ۋاقت ئىچىدە، ئۇيغۇرلار كۆپ قېتىم يېزىق ئىسلاھ قىلىپ بولدى (ئەرەب يېزىقىنى ئىسلاھ قىلىپ ئىشلىتىشتىن سلاۋىيان يېزىقىغا كۆچۈش، ئەمدىلىكتە يېڭى يېزىق قوللۇنۇش). شۇ ۋاقتلاردا ئىسلاھ قىلىنغان ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى يېزىق تۈركىي تىللىق (ئۇيغۇرلارنىڭ) ئىشلىتىشىگە مۇۋاپىقلاشتى. شۇنىڭ بىلەن يېزىق ئۆزگەرتىش ئېھتىياجى تۆۋەنلىدى.
bx7hQzoX=b ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى يېزىق (كونا يېزىق) رەسمىي ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەندىن كېيىن، 1965- يىلدىن 1982- يىلغىچە بولغان 20 يىلىغا يېقىن ۋاقت ئىچىدە كونا يېزىقتا ئەمەس، بەلكى يېڭى يېزىقتا ئوقۇغان مىليونلىغان شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ساۋادسىز قالدى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، سلاۋىيان يېزىقىنى سوۋېت ئۇيغۇرلىرىلا ئىشلىتىدىغان بولدى. (ئۇلار ھازىرمۇ سلاۋىيانچىنى ئىشلىتىۋاتىدۇ)
8[ZuVJ] بۇ خىل قالايمىقان ھالەت ئىككى چېگرا ئىچىدىكى ئۇيغۇرلار ۋە شۇنداقلا پىشقەدەملەر بىلەن ياشلار ئارىسىدىكى يېزىق ئالاقىسىگە توسالغۇ بولدى. يېڭى ئالاقە ئۇسۇللىرىنىڭ مەيدانغا كېلىشى بۇ مەسىلىنى ھەل قىلمايلا قالماستىن، بەلكى ئۇنى چوڭايتىۋەتتى.
;?-{Uk ئۆتكەن 20 يىل مابەينىدە، كومپىيۇتېر ۋە باشقا زامانىۋى تېخنىكىلىق ئەسۋابلار ئۇچۇر ۋە ئالاقە ئىشلىرىغا يېڭى ئۈمىدلەرنى ئېلىپ كەلدى. ئەسپسۇسلىنارلىقى، يېڭى يېزىق، سلاۋيان يېزىقى ۋە كونا يېزىقلاردا يېزىق بىرلىكى بولمىغانلىقى ۋە نۇرغۇن ئوخشىمايدىغان ھەرىپلەرنىڭ مەۋجۇدلۇقى ئۇچۇر تېخنىكىسىنىڭ كېڭىيىشىنى ئاستىلاتتى. ASCⅡ ۋە يۇنىكود ساھەسىدە كونا يېزىق، يېڭى يېزىق ۋە سلاۋىيان يېزىقلىرىنىڭ يۈرۈشلەشكەن ئۆلچىمى بولمىغانلىقتىن، ئۇيغۇر كومپىيۇتېر ئىشلەتكۈچىلىرى بىرلىكى بولمىغان، ئانا تىلنى نورمال تەلەپپۇز قىلغىلى بولمايدىغان ھەر خىل يېزىقلار بىلەن (ياكى باشقا تىللار، يەنى خەنزۇچە، رۇسچە ئىنگلىزچە قاتارلىق تىللاردا) ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشقا مەجبۇر بولدى. بۇ ئەھۋال بىر تەرەپتىن ئۇيغۇر كومپىيۇتېر ئىشلەتكۈچىلىرىنى لاتىن ھەرىپلىرى بىلەن پۇختا تونۇشتۇرۇپ، بەزى ھەرىپلىرى كومپىيۇتېر سېستىمىسىدا بولمىغان يېڭى يېزىقنىڭ ئۆزگەرتىپ ئىشلىتىلىشنى تېزلەتتى. يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇچۇر ساھەسىدە ئۆزئارا زىت ھەر خىل لاتىن ھەرىپلىرىنىڭ ئىشلىتىلىشىنى ئۇلغايتىۋەتتى.
"HJQAy?W 2000- يىلىدىكى ئاپتورنىڭ تەكشۈرىشىگە ئاساسلانغاندا، ئۇيغۇرلار كەم دىگەندە بىر –بىرىگە ئوخشىمايدىغان 18 يۈرۈش لاتىن يېزىقى (ئېلىپبە) ئىشلىتىپتىكەن. بۇ سان كوچىلار- كويلاردا ئۇچۇرايدىغان ئۇيغۇرچىنى تولۇق ئىپادىلەپ بېرەلمەيدىغان لاتىنچە يېزىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالمايدۇ. يۇقارقى بەزى يۈرۈشلۈك لاتىن ئېلىپبەلىرىنىڭ ئىسمى بار (Angel، Kiboon، ماكانىم، ML ،ھاشىم، PBLSU ، UIY، زامان)، بەزەنلىرىنىڭ يوق. زىيالى ۋە ئەدىپلەر ئۆزىنىڭ ئىدىيىسى ياكى ئۆزى تەسىرگە ئۇچىرىغان دۆلەتنىڭ ياكى ئۆزى سۆزلەۋاتقان چەتئەل تىلىنىڭ تەسىرىدە ھەر خىل لاتىنچە ئېلىپبەلەرنى تۈزەپ باقتى. بۇ ئېلىپبەلەردە تۈرك، نېمىس، ئورۇس، ئېنگلىز ۋە خەنزۇ تىللىرىنىڭ تەسىرى ۋە باشقا ئىجاد قىلىنغان ھەرىپلەر تەركىبىنىڭ بارلىقىنى كۆرۈپلا بىلىۋالغىلى بولىدۇ.
11!4#z6w 2000- يىلى 11- ئايدىن 2001- يىلى 7- ئايغىچە شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتىدا 5 قېتىم ئۇيغۇر لاتىن ھەرىپلىرىنى قېلىپلاشتۇرۇش توغرۇلۇق يىغىن ئېچىلدى (تەپسىلاتىنى بۇ يەەردىن كۆرۈڭ:
www.ukij.org/teshwiq/UKY_Heqqide.htm ). يىغىن قاتناشقۇچىلىرى ئىچىدە ئۇيغۇر تىلشۇناسلىرىدىن ئىبراھىم مۇھىتى، مىرسۇلتان ئوسمان، مۇھەببەت قاسىم، ئىمىن تۇرسۇن، ئابلىز ياقۇپ، خەمىت زاكىر، ئارسىلان ئابدۇللا قاتارلىقلار، شۇنداقلا كومپىيۇتېر مۇتەخەسسىسلىرىدىن ھوشۇر ئىسلام، تۈرگۈن ئىبراھىم ۋە ياش ئاسپرانت ئوقۇغۇچىسى بولغان ئىككىنچى ئاپتور قاتارلىقلار بار ئىدى. سىياسىي، مەدەنىيەت ۋە ئۆرپ- ئادەت ئامىللىرىنى كۆزدە تۇتۇپ، يىغىندا «قېلىپلاشتۇرۇلماقچى بولغان لاتىنچە ئېلىپبە كونا يېزىقنىڭ ئورنىنى ئالمايدۇ، شۇنداقلا يېزىق ئۆزگەرتىشكە ۋەكىللىك قىلمايدۇ. بۇ پەقەت كومپىيۇتېرغا مۇناسىۋەتلىك ساھەلەردىلا قوشۇمچە يېزىق سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدۇ» دەپ قاتتىق تەكىتلەندى.
'1G0YfG}n يەنە بىر قېتىملىق يېزىق ئۆزگەرتىش ئەدىشىسىنى تۈگىتىش ۋە بۇ يېزىقنىڭ ئىشلىتىلىش دائىرسىنى ئېنىق تەكىتلەش ئۈچۈن، بۇ يېزىقنى «ئۇيغۇر كومپىيۇتېر يېزىقى» (UKY) دەپ ئاتاش بەلگىلەندى. لېكىن بۇ خىل ئاتاش جايىغا كەلمەپتۇ ۋە ئىككىلىك، يەنى 0 بىلەن 1 دە قالايمىقانلىق تۇغدۇرىدۇ دەپ قارىلىپ، ئۈچ يىلدىن كېيىن ئۇيغۇر كومپىيۇتېر ئىلمىي جەمئىيىتى (UKIJ) تەرىپىدىن «ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى» (ULY) غا ئۆزگەرتىلدى.
g ZE S}]N ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى پروگراممىسى ھۆكۈمەت ئاخبارات ۋاستىلىرى تەرىپىدىن باستۇرۇپ قويۇلدى. پەقەت توردىلا بۇ توغرۇلۇق جامائەتچىلىككە ئۇچۇر بېرىلدى. ئاخبارات ۋاستىلىرى يېزىق ئۆزگەرتىشنىڭ بىشارىتى دەپ خاتا ئۇچۇر بېرىپ قويۇشتىن ئالاھىدە ئېھتىيات قىلدى. ھەتتا ھازىرغىچە نۇرغۇن كىشىلەر «ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى» دىگەن ئاتالغۇنىڭ يوشۇرۇن يېزىق ئۆزگەرتىش مەقسىتى بار دەپ قاراپ، بۇ ئاتالغۇنى ئىشلىتىشتىن ئىككىلەنمەكتە. يەنە بەزىلەر ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنىڭ ھەرىپلىرى چوقۇم كونا يېزىقنىڭكىگە بىرمۇ- بىر ئۇددۇل كېلىشى كېرەك دەپ قارايدۇ. يەنە بەزى كىشىلەر ئۇيغۇرلار چوقۇم تۈركىيە، ئەزەربەيجان ۋە ئۆزبەكلەرنىڭ ئۇسۇلىدا ئۆزىنىڭ لاتىن ئاساسىدىكى يېزىقىنى بارلىققا كەلتۈرۈشى كېرەك دەپ قارايدۇ (قازاقىستان، قىرغىزىستان ۋە تۈركمەنىستان قاتارلىق تۈركىي دۆلەتلىرىدە بۇ خىل پىلانلار تۈزۈلدى، لېكىن تېخى يولغا قويمىدى). بۇ كۆز- قاراشلار دۆلەت سىياسىتىگە زىتتۇر.
G+3uY25y 2001- يىلى ئەتىيازدا شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ھۆكۈمەت ئورگانىغا بىر دوكلات سۇنۇلدى. شۇنىڭ بىلەن بۇ پروگراممىنىڭ قىممىتى كۆزدە تۇتۇلۇپ، ئاپتونوم رايونلۇق خەلق كومتېتى بىر قېتىملىق ئاڭلاش يىغىنى ئاچتى ۋە كەڭ كۆلەمدە قانات يايدۇرۇشتىن بۇرۇن ئۇنىڭ ئەمەلىيىتىنى باھالاش كېرەك دەپ تەۋسيە قىلدى.
LG?b]'# Ax4; [K\Q ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنى تۈزۈشنىڭ ئاساسىي پرىنسىپلىرى
Hjy4tA7,l ئەڭ مۇھىمى، نۇرغۇن قېتىملىق يېزىق ئىسلاھاتىدىن كېيىن، كونا يېزىق ئېلىپبەسى مۇكەممەل ھالەتكە كەلدى. بۇ يېزىق ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاساسلىق ياكى نەزىرىۋى تاۋۇشلارنى تولۇق ئەكس ئەتتۇرىدۇ، لېكىن ئېغىز تىلىدىكى «ق» نىڭ «خ»غا، «ي»نىڭ «ژ»غا، «ك»نىڭ «گ» غا ئاجىزلىشىشى قاتارلىقلارنى، مەسلەن، ئېغىز تىلىدا «ساخچى»، ئەدەبىيدا «ساقچى» دىگەندەكلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالمايدۇ. گەرچە بۇ ھەقىقى فونىمالىق يېزىق بولمىسىمۇ، كونا يېزىقنىڭ ھەرىپى لاتىن يېزىققا بىرگە- بىر ماس كەلتۈرۈپ تۈزۈلدى. 2001- يىلدىن بۇيان، ئاپتونوم رايونلۇق تىل- يېزىق كومتېتى بىر قاتار ئىملا قائىدىلىرىنى چىقىرىپ، كونا يېزىقنى تەرتىپكە سالدى. گەرچە ياخشى ئىسلاھاتلار ئېلىپ بېرىلغان بولسىمۇ، ئىملا قائىدىسىدە يەنىلا نۇرغۇن نامۇۋاپىق جايلار مەۋجۇت بولۇپ، ئاساسلىقى چەتتىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ (كۆپ قسىمى ئەرەبچىدىن، ئاز قىسىمى رۇسچىدىن كىرگەن) ئاخىرقى ھەرىپىنى ب\پ ۋە د\ت قىلىپ يېزىشتا ئىپادىلەندى. ئىملانى ئەسلى بويىچە يېزىش كېرەكمۇ ياكى ئۇيغۇر تىلىغا كۆنگەن ھالەتتە يېزىش كېرەكمۇ دەپ ئىككىلەندۈردى.
S2= x,c$ ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ تاۋۇش ھەرىپلىرى بولۇپ، كونا يېزىقنىڭ ئىملا قائىدىسىگە بوي سۇنىدۇ.
N VDvd6 1. بۇ بۆلۈمدە، بىز ئاپتور قاتناشقان كومتېت خىزمىتى ۋە مۇناسىۋەتلىك مۇنازىرە ۋە قارار لارغا ئاساسەن، تىل -يېزىق كومتېتى خىزمىتىگە يېتەكچىلىك قىلغان ۋە ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنى ياساشقا ئاساس بولىدىغان تۆت ئاساسىي پرىنسىپنى بايان قىلماقچى.
!:D,|k \m 2. ئەدەبىي تىلنىڭ تاۋۇشلىرىنى لاتىن يېزىقىغا بىرگە- بىر توغرا كەلتۈرۈش. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، يەنە ئىمكانقەدەر لاتىن يېزىقى، كونا يېزىق ۋە سلاۋىيان يېزىقلىرنىڭ ھەرىپلىرىنىمۇ ئۆزئارا توغرا كەلتۈرۈش. مەقسەت ھەر خىل مائارىپ ئارقا كۆرۈنۈشىدىكى ئىشلەتكۈچىلەرنىڭ ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنى ئۆگىنىۋېلىشىغا قۇلايلىق يارىتىپ، يەنە باشقىدىن بىر يېڭى ئىملا قائىدىسىنى ئۆگۈنۈشتىن ساقلىنىش.
r+MqjdXG 3. مۇمكىنقەدەر مۇجىمەللىك ۋە قوشھەرىپ ئىشلىتىشتىن ساقلىنىش. بۇ پرىنسىپ ئوقۇشقا ئاسان بولۇشى ئۈچۈن، ئېنىق ۋە ئەقىلگە مۇۋاپىق بولغان ھەرىپ ياساشنى ئىلگىرى سۈرىدۇ، شۇنداقلا ئېھتىماللىقى بولغان مۇجمەللىك (بۇ ئاساسلىقى بىرلا تاۋۇشنى ئىپادىلەيدىغان قوش سوزۇق تاۋۇش ھەرىپلىرىگە قارىتىلغان) ۋە سۆزلەرنىڭ ئۇزۇن بولۇپ قېلىشىنىڭ ئالدىنى ئالدۇ.
OJLyqncw 4. ئادەتتە ئىشلەتمەيدىغان پەرىقلەندۈرۈش بەلگىلىرىنى ئاز ئىشلىتىش. ھازىر شىنجاڭدا ئىشلىتىۋاتقان كىلىت تاختىلىرى (باسقۇ) شىمالىي ئامېرىكا QWERTY تىپىدىكىسى بولۇپ، ئاز ساندىكى ئىشلەتكۈچىلەر ئېنگىلىزچە ۋە خەنزۇچە خەتكىرىكى ئاساسىدىكى كومپىيۇتېرلارغا مەخسۇس ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى ئۈچۈن ئىشلەنگەن يۇمشاق دېتاللارنى ئورنىتىۋالغان.
&Qv%~dvW تاللانغان لاتىنچە ھەرىپلەر چوقۇم خەلقئارا فونىما (تەللەپپۇزى) غا يېقىنلىشىشى كېرەك. بۇ پرىنىسپ ھەرىپلەرنىڭ خەلقئارادىمۇ ئوخشاش تەلەپپۇز قىلىنىشىنى مەقسەت قىلىدۇ. ئۇنداق بولمىغاندا، يات مىللەتلەر ئويغۇرچە ئادەم ئىسمى ۋە يۇرت ناملىرىنى ئوقۇغاندا خاتا ئوقۇپ قالىدۇ. [ئېنگلىز، فرانسوز، نېمىس ياكى ئىسپان تىلىدا سۆزلىگۈچىلەر Urumqi ياكى Vurumuqi گە قارىغاندا Urumchi نى، Xemxi گە قارىغاندا Shemshi نى ئەسلى تەلەپپۇزغا يېقىن ئوقۇيالايدۇ.
* \ tR y)`q% J& يۇقارقى پرىنسىپلار دەرىجىگە بۆلۈنۈپ ئەمەل قىلىنىدۇ. ئەلۋەتتە ئەڭ ئۈستىدىكىسى ئەڭ مۇھىم پرىنسىپ ھېساپلىنىدۇ، لېكىن باشقا پرىنسىپلارنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدۇ. 60-، 70- يىللاردىكى يېڭى يېزىق يۇقارقى 4 پرىنسىپنىڭ بىرسىگىمۇ توغرا كەلمەيدۇ. ئۇنىڭ ھەرىپى ياكى ھەرىپ گۇرۇپپىسى كونا يېزىقنىڭكىدىن كۆپ. يېڭى يېزىقتا ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئۈچ خىل تاۋۇشىنىڭ ھەر بىرسىگە ئىككىدىن ھەرىپ سەپلىنىپ (qبىلەن ch، xبىلەن sh ، j بىلەنzh لار ئوخشاش تەلەپپۇزنى ئىپادىلىگەن) مەلۇم دەرىجىدە مۇجىمەللىك شەكىللەندۈرگەن (ئۇيغۇرلار خەنزۇچە سۆزلەرنىمۇ ئۇيغۇرچە ئاڭاھدا تەلەپپۇز قىلغان). يېڭى يېزىقتا يەنە لاتىن ھەرىپلىرىدىن باشقا پەرىقلەندۈرۈش بەلگىلىرى ۋە ھەرىپلىرى ئىشلىتىلگەن بولۇپ، ئۇيغۇرچە خەتلەرنى يېڭى يېزىق بىلگەنلەردىن باشقىسى ئوقۇيالمايدىغان بولۇپ قالغان. بۇ خىل ئەھۋالدا شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسمى ۋە يۇرت نامىلىرى باشقا خىل يېزىقتا يېزىلىشقا مەجبۇر بولغان. لاتىنچە يېزىلغان جۇڭگو خەرىتىلىرىدە نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇر يۇرتلىرىنىڭ نامى خەنزۇچە نامنىڭ ئاستىغا پىنيىنچە يېزىلغان. مەسلەن، غۇلجانى Yining، قۇمۇلنى Hami، قەشقەرنى Kashi دىگەندەك. ئۇيغۇر كىشى ئىسىملىرىمۇ كىملىك ۋە نوپۇستا پىنيىنچە يېزىلماقتا. مەسلەن، Waresijiang Abudukelimu، Mutalipu Tuoheti دىگەندەك. ئەلۋەتتە يېڭى يېزىق مائارىپىدا ئوقۇغانلارنىڭ شۇ يېزىق ھەرىپلىرى ئاساسىدىكى يېڭىچە بىر خىل يېزىققا كۆنۈشى تەس. ئۇنىڭدىن باشقا، ئەينى ۋاقتىدا يېڭى يېزىقنىڭ يېرىم رەسمىي يېزىق ھالىتى يېزىق ئۆزگەرتىشكە قىستىغانغا بارەر ئىدى. ياخشى يېرى، شۇ ۋاقتىدا ئورتا ئاسىيادىكى تۈركىي دۆلەتلىرىنىڭ لاتىن ئاساسىدىكى يېزىققا كۆچۈش مىساللىرى بۇ پروگراممىنىڭ ئىلگىرلىشىگە ياردىمى بولدى. يۇقارقى پرىنسىپلار ئاساسىدا، يىغىن قاتناشقۇچىلىرى تەرىپىدىن سىناق باسقۇچىدىكى بىر ئۆلچەم تۈزۈپ چىقىلدى. تۆۋەندە ھەر بىر ھەىپنىڭ بېكىتىلىشىنى تەپسىلى بايان قىلىمىز.
~rbJ tz ئورتاق ھەرىپلەر
I#CS;Yh95 ئىشلىتىلمەكچى بولغان نۇرغۇن ھەرىپلەر ئىچىدىن، ھەممەيلەن ئورتاق بىر تاۋۇشقا ئىشلىتىدىغان 18 ھەرىپنى تېپىپ چىقىش تەس ئەمەس. چۈنكى بۇلار يۇقارقى پرىنسىپلارغا ماس كېلىدۇ. بۇ ھەرىپلەر يىغىن كومتېتى تەرىپىدىن بىردەك ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىغا كىرگۈزۈشكە قوشۇلدى.
StM vz~ م ل ك ظع ض ف د ب ظا
^}hS sE m l k i g f d b A
qo}u(p Oj| ز ي ظذ ت س ر ى ظو ن
9!v imu) z y u t s r p o n
wafws*b% 1- جەدىۋەل: ئورتاق ھەرىپلەر
izr3{y5 S >\\n^SbT تالاشتىكى ھەرىپلەر ۋە بېكىتمىلەر
.+ CMm5T يۇقارقى 18 ھەرىپتىن باشقا ھەرىپلەر تۆۋەندىكىدەك تاللاشلارغا ئىگە:
@-}!o&G0 PAy7b7m~B 2- جەدىۋەل: تالاشتىكى ھەرىپلەر ۋە ئۇلارغا تەۋسىيە قىلىنغان ماس ھەرىپلەر
0,[- 4m &Zm1 (k6&K ھەرىپلەر ئاساسىي پرىنسىپ بويىچە تاللىنىدۇ. تەپسىلاتى تۆۋەندىكىچە:
=zKbvwe%X چ [t∫]: 3-پرىنسىپ ç ۋە č نى شاللىۋېتىدۇ، c بىلەن q 4- پرىنسىپقا ماس كەلمەيدۇ. گەرچە ch قوشھەرىپ بولۇشتەك كەمچىلىكى بولسىمۇ، بارلىق قائىدىلەرگە بوي سۇنغانلىقى ئۈچۈن تاللاندى. Ch نۇرغۇنلىغان لاتىن يېزىقلىرىدا چ [t∫] تەلەپپۇزىدا ئوقۇيدۇ [گەرچە خەنزۇچە پىنيىنچىدا q، تۈركچىدە ćيېزىلسىمۇ]. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۆزبەكچىمۇ بۇنى چ تەلەپپۇزىغا تاللىدى. بۇ يېڭى يېزىق مائارىپىدا ئوقۇغان ئۇيغۇرلارنىڭمۇ قوبۇل قىلىشى ئاسان. چۈنكى خەنزۇچە پىنيىندىمۇ بۇنى چ دەپ تەلەپپۇز قىلىدۇ. مەسلەن، «گۇڭچەندەك» نى Gungchandang دەپ يازغاندەك.
t)*A# ou'|e "tI ئە [؟] 2- پرىنسىپ ؟ نى شاللايدۇ، 4- پرىنسىپ vaنى شاللايدۇ. «ئە» ھەرىپى ئۇيغۇر تىلىدا كۆپ ئىشلىتىلدىغان سوزۇق تاۋۇش بولغانلىقتىن، قوشھەرىپ ae سۆزنىڭ ئۇزۇنلىقىغا پايدىسىزدۇر. (مەسلەن، مەكتەپنى maektaep دەپ يېزىش mektep دەپ يېزىشتىن ئۇزۇن). بەزىلەر ئۆزبەك لاتىنچىسىغا بويسۇندۇرۇپ، لاتىن ھەرىپلىرىدىكى gۋە o لارنىڭ باشقا ۋارىئانتلىرىنىمۇ ئىپادىلىگىلى بولىدىغان aنىڭ يېنىغا بىر قاش قويۇپ (يەنى a’) ئىپادىلەشنى ئېيىتقان (مەكتەپنى ma’kta’p قىلىپ يېزىش). لېكىن بۇنداق قاش قويۇش مۇجمەللىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇنى كېيىنرەك چۈشەندۈرىمىز. يەنە نۇرغۇن كىشىلەر «ئە» نى e بىلەن ئىپادىلەشنى خالايدۇ. ئەمما «ئە» ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۈچ تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشنىڭ بىرسى بولۇپ، بەزەنلەر بۇنى ä بىلەن ئىپادىلەشنى خالايدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن «ئې» تاۋۇشىغا eنى ئىشلىتىش كېرەك دەپ قارايدىغان ماجار (ۋىنگىرىيە) تىلى ۋە فىن (فىنلاندىيە) تىلىغا ئوخشاش تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش a\o\u لار بىلەن تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلارنى سېستىمىلىق پەرىقلەندۈرۈش كېرەك. يېڭى يېزىقتىمۇ eنى «ئې» دەپ تەلەپپۇز قىلىدۇ. ئۇيغۇرسوفت شىركىتىدىكى ئالىم ئەخەت ئەپەندىنىڭ سىتاتىستىكىسىغا قارىغاندا، 1 مىليون 651 مىڭ 130 خەتلىك بىر لۇغەتتە «ئە»نىڭ ئىشلىتىلىش قېتىمى 67 مىڭ 121 (4.065%)، «ئې» نىڭ ئىشلىتىلىش قېتىمى 13 مىڭ 37 (0.790%) بولغان. كۆرىۋېلىشقا بولىدىكى، ئۇيغۇر تىلىدا «ئە» نىڭ ئىشلىتىلىشى «ئې»نىڭ ئىشلىتىلىشىدىن كۆپ. ئاخىرىدا تۈركچىنىڭ ئوقۇلۇشىغا ئوخشاش قىلىپ، e تاللاندى.
3 p9LVa bR?$a+a) ئې [e]: e ھەرىپى يۇقىرىدا تاللىنىپ بولغانلىقى ئۈچۈن، i بىلەن é نىڭ بىرسىنى تاللاشقا توغرا كېلىدۇ. شۇڭا ئاخىرىدا é تاللىنىدۇ. بۇ ھەرىپ ئۈستىگە ئىككى چىكىت قويۇلغان ë دىن ئىشلىتىش ئاسانراق. ئۇنىڭدىن باشقا، فرانسوزچىدىكىé ئالبانچىدىكى ë گە قارىغاندا «ئې» تەلەپپۇزىغا يئقعن.
U -:_4[ 6dX l ny1H غ [੪]: 2-، 3- ۋە 4- پرىنسىپلار ğ، ġ، v،gv، w ۋە |؟ لارنى شاللايدۇ. Gبولسا «گ» گە بېرىلىپ بولدى. قوشھەرىپ ghئۆزبەك لاتىنچىسىدا g’ قىلىپ ئېلىندى. چۈنكى «غ» تاۋۇشى بار تىللاردا بۇ تاۋۇش gh بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. مەسلەن، Afghanistan, Maghreb, Algha Khan, Baghdad
7_ah1IEK f@= lK?Pfh ھ [h]: 2-، 3- ۋە 4- پرىنسىپلار v, h?, vh,wh ۋە hfلارنى شاللايدۇ. شۇڭا h ئاسانلا (پەرىقللەندۈرۈش بەلگىلىرىمۇ يوق)تاللىنىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە، كۆپ قىسىم تىللاردا h ھەرىپى «ھ» تاۋۇشىغا يېقىن تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.
f: K`M W lEv<n6:_ ج [d3?]: 2- پرىنسىپ d3?نى شاللايدۇ، 4- پرىنسىپc ۋە zhنى شاللايدۇ. c تۈركچە ۋە ئەزەربەيجانچىدا «ج» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. بۇ تاۋۇشقا يېڭى يېزىقتا j ئىشلىتىلگەن بولۇپ، j ئۇيغۇرچىدا zh خەنزۇچىدىن كىرگەن سۆزلەردە (فاڭجىن Fangzhen دىگەندەك) ئىشلىتىلەتتى. zh پەقەت خەنزۇچە پىنيىنغىلا خاس ئىدى. ئاخىرىدا خەلقئارالىق ئورتاق ئىشلىتىلىشقا ئەھمىيەت بېرىلىپ، j تاللاندى.
}8 qsE ZIrJ"*QO= ڭ [(?]: 2- پرىنسىپ (?، ň ۋە ņ لەرنى، 4- پرىنسىپnh ۋە nfلەرنى شاللايدۇ. تاللاشنىڭ نەتىجىسى ئەلۋەتتە نۇرغۇن تىللاردا «ڭ»نى ئىپادىلەيدىغان ng دا توختايدۇ.
wUz)9n 6j J]| lCwF ئۆ [ø]: vo، oe ۋە oiتاللاشلىرىنىڭ ھەرىپ سانى ئۇزۇن ۋە يات تىلدىكىلەرگە ئۇيغۇرچە تەلەپپۇزنى تولۇق نامايەن قىلىپ بېرەلمەيدىغانلىقى ئۈچۈن شاللاندى. Vھەرىپى 4- پرىنسىپقا ماس كەلمىگەنلىكتىن تاللانمىدى. يېڭى يېزىقتىكى ( نى 2- پرىنسىپ شاللايدۇ. Oبىلەن پەرىقلەندۈرۈش ئۈچۈن، ö قوللىنىش قارا قىلىنىدى. گەرچە ئۈستىگە قويۇلغان بەلگە سەل قۇلايسىز بولسىمۇ، بۇ ھەرىپ نۇرغۇن تىللاردا ئۇيغۇر تىلىدىكى «ئۆ» ھەرىپىگە يېقىن تەلەپپۇزدا ئىشلىتىلمەكتە.
)pXw 3Fo _( 'KNA~ ق [q]: 2-، 4- پرىنسىپلار k?ۋە k?نى شاللايدۇ. 4- پرىنسىپ vk بىلەن cنى رەت قىلىدۇ. Kبولسا «ك» گە ئىشلىتىلىپ بولدى. Khخەلقئارالىق تاۋۇش سېستىمىسىدا باشقىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. q ھەرىپى ئەرەپ يېزىقى ئاساسىدىكى تاۋۇشلاردا «ق» دەپ ئوقۇلىدىغانلىقى ئۈچۈن (مەسلەن، Iraq, Al-Qaida, Mohammed Iqbal, Qatar) تاللاندى. بۇ ھەرىپ ئۆزبەك ۋە تاتار لاتىنچىلىرىدىمۇ «ق» دەپ ئوقۇلىدۇ، يەنە ئەزەربەيجاننىڭكىدىمۇ ئوخشاشتۇر.
_(8HK 61J01(+| ش [∫]: 2- ۋە 4- پرىنسىپلار š بىلەن ş نى شاللايدۇ. 4-پرىنسىپ ئاز بىر قىسىم تىللاردىلا (خەنزۇچە پىنيىن، پورتىگانچە ۋە ۋىيتنامچەدىلا) «ش» تەلەپپۇزىغا ئىشلىتىدىغان x نى شاللايدۇ. خەلقئارا، ئۆزبەكچە تەلەپپۇزلاردىمۇ Sh ئىشلىتىلىدۇ. يېڭى يېزىقتا xنى ئىشلەتكەندىن باشقا، يەنە خەنزۇچىدىن كىرگەن سۆزلەرگە Sh نى ئىشلىتىدۇ (مەسلەن، گۇڭشې Gungshe). بۇ خىل ئەھۋال Sh نىڭ تاللىنىشنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.
*?+m aK{5+ ^vJ PeoW ئۈ [y]: 3-، 4- پرىنسىپلار u’,vu,ue ۋە ui لەرنى شالللايدۇ، 1- پرىنسىپ yنى (گەرچە بۇ IPA نىڭ تىل ئالدى يۇقىرى سوزۇق تاۋۇشى بولۇش سۈپىتى بىلەن «ئۈ»نى ئىپادىلەشكە شۇنچە جەلىپكار بولسىمۇ) شاللايدۇ. يەنە كېلىپ y «ي»گە، u «ئۇ»غا بەلگىلىنىپ بولغان. Oغا öنى ماسلاشتۇرغاندەك، تىل ئارقا سوزۇر تاۋۇش u نىڭ پەرىقلىق تەلەپپۇزىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن ü تاللاندى. ü ھەرىپى يەنە دۇنيادا ئۇيغۇر تىلىدىكى «ئۈ» گە يېقىن تەلەپپۇزلارنى ئىپادىلەپ كەلمەكتە.
=R^V[zTn_ $[Fh|% \ ۋ [w]: بۇ ھەرىپ لەۋلەشمەي سىلىق ئوقۇلىدىغان «ۋ» ۋە تىترەپ ئوقۇلىدىغان «ۋ» دەپ ئىككى خىل تەلەپپۇز قىلىنىش مۇمكىن. بۇ دەنمارك (دانىيە) تىلىدىكى [w] نىڭ ئىشلىتىلىشىنى ئەسلىتىپ قويىدۇ (بەزىدە vبىلەن wدەك پەرقلىنىدۇ). بوغۇم بېشىدىكى «ۋ» (مەسلەن، ۋەتەن-Weten، ۋەزىر- Wezir، قولۋاق- Qolwaq،) بىلەن يېرىم تەلەپپۇزلۇق ياكى تاۋۇش مەركىزى بولمىغان، يۇمشاق تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش [ω] دائىم بوغۇم ئاخىرىدا ئۇچرايدىغان (مەسلەن، لەۋ [Lew]) «ۋ» پەرقلىنىدۇ. بۇ خىل ئىككى خىل تەلەپپۇزغا ئاساسەن، بەزى كىشىلەر vنى بوغۇم بېشىدا، wنى بوغۇم ئاخىرىدا ئېلىشنى ئويلاشتى. بۇنداق قىلىش ئەلۋەتتە 1- پرىنسىپقا خىلاپ بولۇپ، ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى، كونا يېزىق ۋە سلاۋىيان يېزىق ھەرىپلىرىنىڭ بىرگە بىر ماسلاشتۇرۇشىغىمۇ توغرا كەلمەيدۇ. شۇڭا پەقەت بىرلا ھەرىپنى تاللاش كېرەك. ئاخىرقى تاللاش w بولدى. سەۋەبلەرنىڭ يەنە بىرى w نىڭ بوغۇم ئاخىرىدىكى ئوقۇلۇشى v گە قارىغاندا ياخشى.
I^{PnrB N3nk\ )V\E خ [x]: «خ» غا كۆڭۈلدىكىدەك لاتىن ھەرىپى تاپماق بەك تەس. بەىز كىشىلەر يېڭى يېزىقتىكى h ئەڭ ياخشى تاللاش، بۇنى خەنزۇچە پىنيىندىمۇ شۇنداق ئوقۇيدۇ، دەپ قارايدۇ. غەرىپ دۆلەتلىرىدە ئەرەبچە ياكى سلاۋىيان تىللىرىدىكى «خ»نى ئىپادىلەشتە ئىشلىتدىغان kh نى تاللاش يەنە بىر قوشھەرىپ قوشۇلۇپ قېلىش مۇنازىرسىنى ئۇلغايتىدۇ. ئەمما بۇ يەردە h ھەرىپى «ھ» غا ئىشلىتىلىپ بولدى. دۇنيادىكى نۇرغۇن تىللاردا مەخسۇس «خ»نى ئىپادىلەيدىغان لاتىن ھەرىپى يوق. يەنە بەزىلەر بۇ مەسلىنى ھەل قىلىشنىڭ ئۇسۇلى h نى ھەم «ھ»غا، ھەم «خ»غا ئىشلىتىش دىگەن ئىدىيەدە چىڭ تۇرىدۇ. لېكىن بۇ ئەھۋال سۆزلەرنى پەرقلەندۈرۈشتە قالايمىقانچىلىق كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ (مەسلەن، hayaنى نىمە دەپ ئوقۇش، دىگەندەك). 1- پرىنسىپقا ئاساسلانغاندىمۇ، بۇنى قوبۇل قىلىشقا بولمايدۇ. ئاخىرقى تاللاش ئۆزبەك ۋە ئەزەربەيجان لاتىنچىلىرىدا كەڭ ئىشلىتىلىۋاتقان x بولۇپ قالىدۇ. گەرچە بۇ خىل تاللاش چەتئەللىكلەرنى ئوقۇشتا قايمۇقتۇرسىمۇ، مەسلەن: Xoten گە (ئىنگلىزچە سۆزلىگۈچىلەر [zouten] زوۋتەن، فرانسوزچە سۆزلىگۈچىلەر [ksoten]كسوتەن ياكى [gzoten] گزوتەن دەپ ئوقۇپ قېلىشى مۇمكىن)قارىغاندا khoten قىلىپ يېزىش ئەقىلگە مۇۋاپىقتەك قىلسىمۇ. X نىڭ تاللىنىشى يەنىلا ئەڭ مۇۋاپىق. بەزى ئۇيغۇرلار يەنە x نىڭ ئىشلىتىلىشى ئوقۇپ كۆنگەن ئوخشاش بىر ھەرىپنى يەنە باشقىچە ئوقۇش خەنزۇچە پىنيىنگە كۆنگەن شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىغا نىسبەتەن بىر مۇرەككەپ ئىش دىگەن ئىديىدە چىڭ تۇرىدۇ. لېكىن سلاۋىيانچىنى ئىشلىتىپ كېلىۋاتقان سابىق سوۋېت ئۇيغۇرلىرىغا نىسبەتەن x ئەقىلگە ئەڭ مۇۋاپىقتۇر. چۈنكى سلاۋىياچىدىمۇ x «خ» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.
BV&} (9z +6!.)Ea= ژ [3？]: «ژ» غا نامزات كۆرسىتىلگەن 11 لاتىن ھەرىپىنىڭ ھېچقايسىسى بارلىق پرىنسىپنى قاندۇرالمايدۇ. بۇ تاۋۇش پەقەت ساپ تۈركىي سۆزدىكى «ج»نىڭ بىر ۋارىئانتى بولۇپ، قوشۇمچە تاۋۇش رولىنى ئوينىغاچقا، (مەسلەن، تاژلىق[ta3liq]سۆزى تاج[taj] سۆزىدىن كەلگەن ئىدى)، «ژ» مۇ تەڭ j بىلەن ئىپادىلىنىپ كەتكەن ئىدى.شۇڭا بۇ قىزىق مۇنازىرە نۇقتىسى بولۇپ قالدى. «ژ»غا ئايرىپ ھەرىپ قوللانغاندىمۇ، پەقەت روسچە ۋە فارسچىدىن كىرگەن بىر قانچە سۆزلەر بىلەنلا چەكلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، j ھەرىپىنىلا ئىشلەتكەندە، ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنىڭ ئىشلىتىلىشى خەلقئاراغا يېقىنلىشىدۇ. چۈنكى j نىڭ ئىشلىتىلىشىنى بىر قەدەر ئومومىي بولغان تىللاردا كۆپ ئۇچرايدۇ (مەسلەن، ژاندارما\جاندارما- gendarme [فرانسوزچە]، ژورنال\ جورنال- Journal [ئېنگىز\فرانسوزچە]، ئېنژىنېر\ئېنجىنېر- engineer [ئېنگلىزچە]، ۋولتاژ\ ۋولتاج- valtaj [ئېنگلىزچە]). ئەلۋەتتە، بۇنداق قىلىش 1- پرىنسىپ بىلەن زىت. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى بىلەن شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئۆلچەمسىز ئېغىز تىلىنى، بولۇپمۇ غۇلجا ۋە قەشقەر تەرەپنىڭ ئېغىز تىلىنى ئىپادىلىگىلى بولمايدۇ. مۇشۇ نۇقتىنى ۋە رۇسچە تەلەپپۇزلارنى تولۇق ئىپادىلەشنى كۆزدە تۇتۇپ، قوشھەرىپ zhنى تاللاپ ئىشلىتىشقا يول قويۇلدى. ئېنگلىزچە سۆزلىگۈچىلەرگە مەلۇم بولغىنىدەك، zh نى ئوقۇش باشقا تىلدا سۆزلىگۈچىلەرگە نىسبەتەن قىيىن. ئۇنىڭدىن باشقا، zh خەنزۇچە پىنيىندىمۇ بار بولغان، يېڭى يېزىقتىكى j گە پارالىل ئوقۇلىدىغان (فاڭجىن- fangzhen) ھەرىپ بولغاچقا، شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى قايمۇقۇپ قېلىشى مۇمكىن. J نىڭ قوللىغۇچىلىرى zh نىڭ قوللىغۇچىلىرىنى قايىل قىلالمىغانلىقى ئەمەس، بەلكى «ژ» تاۋۇشىنىڭ ئىنتايىن ئاز ئىشلىنىدىغانلىقىنى دىمەكچى. شۇڭا ھازىرچە بۇ ئىكى ھەرىپنى تەڭ ئىشلىتىلىپ، ئاخىرقى ھېساپتا ئىشلىتىلىش جەريانى ئۆزى قارا قىلسۇن.
9b !+kJD ظا ظە ب ى ت ج ح خ د ر ز آ س ش غ ف
(o\:r LZu a e b p t j ch x d r z j\zh s sh gh f
N2} ].} ق ك ض ڭ ل م ن ە ظو ظذ ظأ ظى ؤ ظئ ظع ي
OZ_'& CZ q k g ng l m n h o u ? ? w ? i y
b=QO ^ =?57*=]0M A{;b^ IK 3- جەدىۋەل: كونا يېزىق ئېلىپبەسى بىلەن ئۇنىڭغا ماس ئۇيغۇر لاتىن ئېلىپبە ھەرىپلىرى
+iwNM+K/gQ يىغىندا ھەمزە (ئ ياكى ىئ) تەكىتلەنمىگەنلىكى ئۈچۈن. يۇقارقى جەدىۋەلگە قوشۇلمىدى. كونا يېزىق ئېلىبەسىدىمۇ ھەمزە ئايرىم يېزىلمىغان. شۇڭا بۇ سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئالدىنىڭ بىر قىسىمى دەپ قارالدى. ئەمەلىيەتتە ھەمزەنىڭ ئۇرغۇ ئايرىش رولى بار (مەسلەن، سۈرەت بىلەن سۈرئەت). ئۇيغۇر تىلىدا ئۇرغۇنىڭ ئايرىلىشى ئەرەبچە ۋە ئۆزبەكچىنىڭكىدەك كۈچلۈك تەلەپپۇز قىلىنمايدۇ. ئاجىزلىقىدىن ئىككى سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئارلىقىچىلىكمۇ ئۇرغۇ چىقمايدۇ. بۇ ئەھۋال ئەرەبچىدىن كىرگەن سۆزلەردە بوغۇم ئوتتۇرسى ۋە بوغۇم ئاخىرىدىكى ئەين (گ) ياكى ھەمزە (ئ) ئورنىغا ئالماشقاندا كۆرىلىدۇ (ئەرەبچىدىن كىرگەن «سائەت»، «خائىن»، «سۇئال» ۋە «ۋۇقۇئ» قاتارلىق سۆزلەر). لېكىن ئۇيغۇرچىدا ھەمزە ئايرىم ھەرىپ ئەمەس، بەلكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئالاھىدە يېزىلىشى دەپ قارىلىدۇ.
FQ?H%UcW كۆپ قىسم لاتىن يېزىقلىرىدا ئۇرغۇ ئايرىش (يۇقارقىدەك ھەمزەنىڭ رولى بىلەن) قاش بەلگىسى (‘) بىلەن بولىدۇ. ئاپتونوم رايونلۇق تىل- يېزىق كومتېتى مۇشۇ ئەنئەنىۋى قائىدىگە ئاساسەن ئىملا تۇرغۇزۇشنى تاللىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقتتا، ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ قائىدىسىگە ئاساسلىنىپ (تۆۋەندىكىسىگە قاراڭ)، ئىككى سوزۇق تاۋۇش ئارقىمۇ- ئارقا كەلگەندە قوش سوزۇق تاۋۇش ھېساپلانمايدۇ (مەسلەن، Qaide[قائىدە]، Aile, Saet)، بەلكى قوشۇلۇپ كەلگەن ھەر بىر سوزۇق تاۋۇش بىر بوغۇم بولىدۇ. پەقەت y ۋە w قوشۇلۇپ كەلگەندىلا قوش سوزۇق تاۋۇشنى ئىپادىلەيدۇ (مەسلەن، Ilmiy، Yaw ming). سوزۇق تاۋۇش باشقا بىر بوغۇمغا تەۋە بولماقچى بولغاندا، ئاندىن سوزۇق تاۋۇشنى ئايرىشقا ئىشلىتىلدىغان قاش (‘) بەلضعسع ظعشلعتعلعدذ (مەسلەن، Qet’i ، Qur’an). n بىلەن g بىر يەرگە كېلىپ قېلىپ، «ڭ» ئوقۇلۇپ قېلىش ئېھتىماللىقى بولغاندىمۇ قاش (‘) بەلضعسع ظعشلعتعلعدذ (مەسلەن، In’gliz, Bashlan’ghuch, Hin’gan). Sبىلەن h ئايرىپ ئوقۇلىدۇ (مەسلەن، Is’haq). ng بىلەن h نىمۇ قاش ئارقىلىق ئاجرىتىپ يېزىشقا توغرا كېلىدۇ (مەسلەن، Chong’haji). بەزى ئەرەبچىدىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ ئاخىرىغا قاش قويۇپ ئىپادىلەشكە بولىدۇ (مەسلەن، Toghra’). بۇنداق قىلغاندا گەرچە ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئىملاسىگە رىئايە قىلىنمىغان بولسىمۇ، سۆز مۇجمەل بولمايدۇ ۋە سۆزنىڭ قىسقا بولۇشىغا ياردىمى بولىدۇ. (ئاپتورغا: 5 سۆز خەنزۇچە جىجاق چىقىپ قاپتىكەن، چۈشىنەلمىدىم)
qB7.LR*' "^<:7 _Y q?Q"Ab 1. ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنىڭ ئاساسىي ئىملا قائىدىسى
$&k2m^R< 2. خاس ئىسىملارنىڭ بىرىنچى ھەرىپى چوڭ يېزىلىدۇ. مەسلەن: Alim, Kanada, Uyghur, Ürümchi دىگەندەك.
f8N 3. چەتتىلدىكى خاس ئىسىملار چوقۇم ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئوقۇلۇشى بويىچە يېزىلىدۇ. مەسلەن: Nyu york [New york]، Shenshi [陕西]، Skot Weyd [Scot Wade] دىگەندەك.
8+B. x 4. قىسقارتىلما ئىسىملارنىڭ ھەرىپلىرى چوڭ يېزىلىدۇ. ئارلىقى چېكىت بىلەن ئايرىشقا بولىدۇ. مەسلەن: B.D.T [بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى]، TDMP [تەيۋەن دېمۇكراتىك مۇستەققىللىق پارتىيىسى].
oz kN&0 5. قوشھەرپلەرنىڭ پەقەت بىرىنچى ھەرىپىنىلا چوڭ يېزىشقا بولىدۇ. مەسلەن: AQSh [ئامرېكا قوشما شتاتلىرى]، Sh.U.A.R [شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى].
R.|fc5_"+ 6. گەرچە ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىدا ئىشلىتىلمەيدىغان ھەرىپلەر بولسىمۇ، خەلقئارالىق بىرلىكلەر، چەتتىلدىن كىرگەن قىسقارتمىلار ۋە سودا ماركىلىرى قاتارلىقلار ئەسلى تىلدىكىسى بويىچە يېزىلىدۇ. مەسلەن: cm، kg، kv، VCD، MTV، Microsoft ۋە Linux قاتارلىقلار.
(LRv c!`" 7. يۇقىرىدا دېيىلگەندەك، بىر سوزۇق تاۋۇش تەبىئي كەلگەن بوغۇمغا ئەمەس، ئەتراپىدىكى باشقا بوغۇمغا تەۋە ئىكەنلىكىنى ئىپادىلەشتە قاش بەلگىسى (‘) ئىشلىتىلىدۇ. Ng نى n+g بىرىكمىسىدىن ئايرىش، shنى s+h بىرىكمىسىدىن ئايرىش ئۈچۈنمۇ قاش بەلگىسى ئىشلىتىلىدۇ. بەزى قەدىمى سۆزلەرنىڭ ئەسلى تەلەپپۇزىدىكى ئۇرغۇسىنى چىقىرىش ئۈچۈنمۇ قاش بەلگىسى ئىشلىتىلىدۇ. بىر بوغۇمدا بىرلا سوزۇق تاۋۇش بولىدىغانلىقى ئۈچۈن، كونا يېزىقتىكى ھەمزە (ئ) بوغۇم ئايرىشقا ئىشلىتىلمەيدۇ. ئەڭ ئاخىرقى مىسالدا، خەنزۇچىدىكى فونتىكىلىق گۇرۇپپىلاردىن بىۋاستە كىرگەن تەلەپپۇز -anü( yüen، shöyüen، gowuyüen) بىلەن hua (Jungxua) ئۈچۈن كونا يېزىقتا ھەمزەلىك سوزۇق تاۋۇش يوق. شۇڭا -؟ بىلەن –u- يېرىم قوشما سوزۇق تاۋۇشقا كىرىدۇ. لېكىن ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىغا كىرگەن بۇ سۆزلەر يېڭىچە ئۇيغۇر تەلەپپۇزىنى ياساپ، يېرىم قوشما سوزۇق تاۋۇش بولماي قالىدۇ.
F.PD5%/$q ئوخشاش ئاھاڭداش سۆزلەرنى پەرقلەندۈرۈش ياكى خاتا چۈشەنچە بېرىش ئەھۋاللىرى كۆرۈلگەندە چوقۇم پەرقلەندۈرۈش بەلگىلىرىنى قويۇش كېرەك (مەسلەن: Olturush بىلەن Öltürüsh).
x}N+vK #B`"B )@1_Dm@0b ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنىڭ ھازىرقى ھالىتى ۋە كەلگۈسى ئىستقبالى
5;dg#hO ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى ئېلىپبەسىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى نۇسخىسى 2001- يىلى 7- ئاينىڭ 3- كۈنى ئېلان قىلىنغان (3- جەدىۋەلگە قاراڭ). گەرچە ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى مەخسۇس كومپىيۇتېر ساھەسىدىلا ئىشلىتىش ئۈچۈن تۈزۈلگەن بولسىمۇ. بۇ يېزىق ئۇيغۇر زىيالىلىرى ۋە ئۇيغۇرشۇناسلار ئىنتېرنېتتىلا كەڭ قوللىنىپ قالماستىن، يەنە ئۇيغۇرچە يېزىقچىلىقتا ۋە باشقا يېزىقلارنىڭ ئورنىنى ئالغان نەشرىياتلاردا قوللىنىلماقتا.
+*)B;)P بەش يىللىق تەجىرىبە بۇ يېزىقنىڭ شىنجاڭدىكى ۋە چەتئەلدىكى ئۇيغۇرلار ۋە ئۇيغۇرشۇناسلار تەرىپىدىن كەڭ قوبۇل قىلىنغانلىقىنى كۆرسەتتى. بەزى ئۇيغۇرچە توربەتلەر ( biliwal.com, izdiyari.com, google.com/intl/ug, rfa.org, oyghan.com, ukij.org, uyghurdictionary.org) تېخىمۇ كۆپ زىيارەتچىلەرنى جەلپ قىلىش ئۈچۈن، كونا يېزىق، سلاۋىيان يېزىقى ۋە لاتىن يېزىقىلاردا ياسالدى. كۆپ خىل يېزىق ئالماشتۇرۇش قۇرالى (
www.uyghurdictionary.org/tool.asp ) تېزدىن بارلىققا كېلىپ، ئۇيغۇرلار ئۇچۇرلاردىن ئورتاق پايدىلىنالايدىغان بولدى. نەتىجىدە، كىشىلەر ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنى ئېلخەت ۋە مۇنبەرلەردىلا ئىشلىتىپ قالماستىن، توربەت ياساش، ئىلمىي تەتقىقات، پروگراممىلىق يۇمشاق دېتاللارنى ياساش قاتارلىق ساھەلەردىمۇ ئىشلەتتى. كىشلەر شۇنداق بىر قاراشقا كەلدىكى، بىرلىككە كەلگەن لاتىن يېزىقى بىر يېزىق ئىسلاھاتى بولماستىن، بەلكى ئۇيغۇرلار ئۆزئارا (شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى، سابىق سوۋېت ئۇيغۇرلىرى ۋە باشقا دۆلەتلەردىكى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا)، شۇنداقلا دۇنيادىكى باشقا تۈركىي تىللىق قېرىنداشلار بىلەن ئۇچۇر –ئالاقە ئالماشتۇرىدىغان قۇرال ئىكەن.
}Ss#0Gee ئەڭ دەسلەپتىكى يېزىق قوغداش زىدىيىتىدىن تارتىپ، يېڭى يېزىقتىكى x نى لاتىن يېزىقىدىكى shغا، qنى ch غا ئۆزگەرتىشتىن باشقا، لاتىن يېزىقىنى ئىشلتىشتىكى مۇھىم مەسىلە ئىشلەتكۈچىلەرنىڭ سوزۇق تاۋۇش ö، ü ۋە é لەرنىڭ ئورنىغا پەرقلەندۈرۈش بەلگىلىرىنى ئىشلىتىشكە مەجبۇر بولغىنى بولدى. بۇ ئاساسلىقى «باسقۇ ھورۇنلۇقى» دىن بولدى. كۆپ قىسىم ئەھۋاللاردا مەخسۇس باسقۇ (كىلىت تاختىسى) نىڭ يوقلۇقىدىن بىر مۇنچە مەشغۇلات ئىشلەپ بۇ ھەرىپلەرنى كىرگۈزۈشكە (مەسلەن، US خەلقئارالىق باسقۇدا قاش\ پەرقلەندۈرۈش پەلگىسى + ھەرىپ) مەجبۇر بولىمىز. بۇ مەسىلە ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنى ئىشلىتىدىغان چوڭ توربەتلىرىنىڭ مىساللارنى بېرىشى داۋامىدا بارغانچە ھەل بولىۋاتىدۇ.
jc Ie<i; گەرچە كۆپ قىسىم ئۇيغۇرشۇناسلار «ژ»غا zh نى ئىشلىتىشنى قۇۋەتلەپ كەلگەن بولسىمۇ، زادى j بىلەن zh نىڭ قايسىسىنى ئىشلىتىش تېخى پۈتۈنلەي ھەل بولمىغان مەسىلە.
}6C&N8 f VC>KW{&J0 v j?9X5 A_ خۇلاسە
<&l3bL بەزى كىشىلەر ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىنىڭ قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرىنى كۆرمەسكە سېلىپ، كونا يېزىقنىڭ ئورنىنى ئىگىلەپ كېتىشىدىن ئەنسىرەپ يۈرمەكتە. ئۇلار كونا يېزىقنىڭ كومپيۇتېر ساھەسىدىكى تەرەققىياتىنىڭ ئاستىلىقىنى يۇنىكودقا باغلاپ، لاتىن يېزىقىغا بولغان ئېھتىياجنى ئىنكار قىلىپ كەلمەكتە.
!ybEv | = 20- ئەسىردە ئۇيغۇرلار ئەڭ كۆپ يېزىق ئۆزگەرتتى. بۇنىڭ نەتىجىسىدە ئۆز ئەنئەنىسى تەرىپىدىن چەتكە قېقىلدى، مەدەنىي –مائارىپنى يۈكسەلدۈرۈش جەھەتتە مەغلۇبىيەتكە ئۇچرىدى، سىياسىي جەھەتتىن سۈنئىي ياسالغان يېزىقلار ئارقىلىق ئۆزئارا چېگرالاندى، شۇنداقلا پىشقەدەملەر بىلەن ياشلار ئوخشىمايدىغان يېزىق ئىشلىتىشكە مەجبۇر بولدى.
1K ^/@^ ئاسان ئۆگەنگىلى ۋە ئىشلەتكىلى بولىدىغان ئەقىلگە مۇۋاپىق يېزىق بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۇچۇرلار- ئالاقىنىڭ تەرەققىياتى ۋە ئۆز ئارا ئالمىشىش پائالىيەتلىرىنى ئىلگىرى سۈردى. ئۇيغۇرلارنىڭ يات تىلدا ئەمەس، بەلكى ئۆز ئانا تىلىدا دۇنيانى تونۇشىغا ئىمكانىيە يارىتىپ بەردى. كونا يېزىقتىكى ئۇچۇر تېخنىكا ۋە ئالماشتۇرۇش ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتى لاتىن يېزىقىنىڭ ئىشلىتىلىش تەرەققىياتىدىن نەپ ئالالايدۇ.
JkQ4'$: ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۇچۇر ئىشلىرى يەنىمۇ مۇۋاپىق قۇراللارنى ئېچىش ئارقىلىق تەرەققىي قىلدۇرۇلۇشقا مۇھتاج. ئىملا خاتالىقىدىن خالى بولالمىغان ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى ۋە كونا يېزىقنىڭ ئىملا تەكشۈرۈش ۋە كۆپ خىل يېزىق ئالماشتۇرۇش قۇراللىرى ئۈچۈن ئىملا قائىدىلىرى ئەڭ مۇھىم مەسىلىدۇر. تۆۋەن مەدەنىيەت ساپالىق نىسبەت ۋە نۇرغۇن قېتىملىق ئىملا ئىسلاھاتى سەۋەبلىدىن ئۇيغۇرلار ئارىسىدا مۇقىم بولغان ئىملا قائىدىسى شەكىللىنەلمىدى، شۇنداقلا توغرا بولغان يېزىق ئالماشتۇرۇش پروگراممىسى ۋە ئىملا تەكشۈرۈش پروگراممىسىنى ياساش نۆۋەتتىكى ئەڭ مۇھىم ۋەزىپە بولۇپ قالدى.
-BQM i0 ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى خەلقئارا جەمئىيەتتە ئۆزىگە مۇناسىپ ئورۇن ئىگىلىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بۇنىڭغا قارىتا ھەر خىل تەھلىل ۋە تەنقىدلەر ھاسىل بولدى. ئۇ كونا يېزىقنىڭ ئورنىنى ئالمىدى، پەقەتلا قوشۇمچە رول ئويناۋاتىدۇ. ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى ئۇيغۇر تىلىنى توردا ۋە ھەر خىل نەشرىياتلاردا ئوقۇغىلى بولىدىغان ھالەتكە ئەكىلىشكە ئىمكانىيەت يارىتىپ بەردى. بۇ خىل يېزىلىشنىڭ بارا- بارا خەلقئارا مەتبۇئات ۋە خەرىتىلەردىكى كونىچە يېزىلىشلارنىڭ، شۇنداقلا ئۇيغۇر كىشى ئاتلىرى ۋە يۇرت ناملىرىنىڭ خەنزۇچە ئاھاڭ بويىچە يېزىلىشىنىڭ ئورنىنى ئېلىشىنى ئۈمىد قىلىمىز.
