ئۇيغۇرلاردىكى نان مەدەنىيىتى

>,DbNmi  
OaL\wD^  
نان. بۇ پارسچە سۆز بولۇپ، چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى دەۋىرىدە ئۇيغۇر تىلىغا كىرىپ ئۆزلىشىپ قالغان. نان قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىدا<<ئەتمەك>> دەپ دىيىلگەن(تۈركىي تىللار دىۋانى. 1-توم 138-بەت). قۇمۇلدىكى قارا دۆۋە قەبىرىستانلىقدىن ئارخىئولوگىيەلىك قىدىرىش جەريانىدا بىر دانە تېرىق قاتلىمىسى بايقالغان. شۇ قەبرىستانلىقتىن تېپىلغان باشقا ئەۋرىشكىلەرنى كاربون 14 ئارقىلىق تەكشۈرگەندە ، بۇ قەبرىستانلىقنىڭ يىل دەۋرى 3000يىل ئىكەنلىكى مەلۇم بولغان. يەنە تۇرپاننىڭ ئاستانە يېزىسىدىن 1969-يىل ئارخىئولوگىيەلىك قېزىشتا 1400يىل بۇرۇنقى دەۋرگە مەنسۇپ بۇغداي ئۇنىدىن تەييارلانغان شەكلى ۋە گۈل نۇسخىلىرى ھازىرقى ئۇيغۇرلار ئىستىمال قىلىۋاتقان نانغا ئوخشايدىغان بىر دانە نان تېپىلغان . يەنە جۇۋاۋا، چۆچۈرە، ھەرخىل پېچىنە-پىرەنىكلەر ۋە بۇغداي كېپىكى ۋە سامىنى چىققان. بۇنىڭدىن باشقا قارا شەھەردىكى تاڭ سۇلالسى دەۋرىدىكى قەدىمقى شەھەر <<تاڭ ۋاڭ شەھىرى>>دىنمۇ بۇغداي ۋە ناھايىتى يۇمشاق تارتىلغان بۇغداي ئۇنى تېپىلغان. نەق ئارخىئولوگىيەلىك ۋە يازما ماتىرىياللارغا ئاساسلانغاندا ، ئېلىمىزدەئۇنلۇق يىمەكلىكلەر، بولۇپمۇ نان، قاتلىما ، توقاچ شىنجاڭدا كەشىپ بولغان (گۇباۋ:<< جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ ئومۇمىيلىقى >> ، << شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى>> ژۇرنىلى ،1991-يىلى 2-سان . 24-بەت). f#Xy
oa%  
خەن سۇلالسى دەۋىرىدە ئۇنلۇق يىمەكلىكلەر نان (قاتلىما)دىيىلگەن.ليۇشى يازغان<<سۆزلەر ئىزاھى>> دا ناننى<<غۇر (خۇر)نېنى >>(胡饼) دىگەن . بۇخىل يىمەكلىك ئوتتۇرىسى نېپىز ، گىرۋەكلىك بولۇپ، يۈزىگە كۈنجۈت سۈركەيدۇ، دەپ خاتىرلەنگەن. ئۇنى پىشۇرۇشتا يەنە كۈنجۈت يېغى ئىشلىتىلگەن. ئۇ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ غەربى شىمالىدا تارقالغان بولغاچقا <<غۇز نېنى>> دىيىلگەن. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە كىرگەندىن كېيىن قىزغىن قارشى ئېلىنغان. بەن گۇنىڭ << خەننامە. شۇەندى تەزكىرىسى >> دىن بىلىنىشىچە مىلادىيدىن بۇرۇنقى 74-يىلى تەخىتكە چىققان پادىشاھ شۈەندى تەختكە چىقىشتىن بۇرۇن زىيانكەشلىككە ئۇچىراپ، خەلق ئارىسىدىن سەرسان بولۇپ يۈرگەن چېغىدا ھەركۈنى دىگۈدەك بازاردىن نان سېتىۋىلىپ يەيدىكەن. بۇنىڭدىن ، ناننىڭ غەربى خەن سۇلالىسى دەۋرىدىلا ئىچكىرى ئۆلكىلەرگە كىرگەنلىكى ئېنىق. فەن يى يازغان <<كىيىنكى خەننامە>>دە : <<لىڭدى پادىشاھ غۇز قاتلىمىسىنى ياخشى كۆرەتتى، ئاستانىدىكى ئۇستىلارنىڭ ھەممىسى غۇز قاتلىمىسى يەتتى >> دىيىلگەن. ~i.k$XGA  
نان ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە تارقىلىپ كىرگەندە يۇقىرى قاتلامدىكى كىشىلەر بىلەن ئەدىب ۋە ئالىملار ئالاھىدە ياخشى كۆرىدىغان يىمەكلىكلەرنىڭ بىرى بولۇپ قالغان. تاڭ سۇلالسى دەۋرىگە كەلگەندە ، يۇقىرى قاتلامدىن خەلق ئىچىگە تارقىلىپ ، بارا-بارا ھەممە كىشى ياخشى كۆرىدىغان يىمەكلىككە ئايلانغان. شۇنداقلا ناننى كىشىلەر بازاردىن سېتىۋالالايدىغان بولغان. مەسىلەن سىماگۇاڭ يازغان<<ئەلنى ئىدارە قىلىشقا پايدىلىق ئۆرنەكلەر>> ناملىق كىتابنىڭ 218-جىلدىدا خاتىرلىنىشىچە ،ئەن لۇشەن-شى سىمىڭ توپىلىڭى يۈز بەرگەندىن كېيىن تاڭ شۈەنزۈڭ چاڭئەندىن قېچىپ چىقىپ،شىيەنياڭغا بارغاندا ياڭ گوجۇڭ بازاردىن نان سېتىۋېلىپ ئەكىرىپ بەرگەن. بۇ مەلۇمات ئەينى زاماندا ناننى تەييارلاپ بازاردا سېتىشنىڭ بىر قەدەر ئومۇملاشقانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. pn*3\  
شىمالى سۇڭ سۇلالىسىگە كەلگەندە ، ناننىڭ ئومۇمىيلىشىش دائىرىسى تېخىمۇ كېڭەيگەن. بۇ ھەقتە جەنۇبى سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئۆتكەن مىڭ يۈەنلاۋنىڭ<<شەرقى ئاستانىدە ساقلانغان خاتىرىلەر>> دىگەن كىتابىدا ، شىمالى سۇڭ سۇلالسىنىڭ مەركىزى كەيفىڭنىڭ ئاۋات مەنزىرىسىنى تەسۋىرلىگەندە ، كەيفىك شەھىرىدىكى يىمەكلىكلەر دۇكىنىدا <<خۇ نېنى>> ساتىدىغان دۇكانلارنىڭ بارلىقىدىن ئۇچۇر بېرىدۇ. J sEa23  
تارىخچى چىن سىخى نان ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ.<<مىسىر ۋە غەربى ئاسىيادىكىلەرنىڭ تۈگمەننى كەشىپ قىلىپ، قاتلىما ياساش ھۈنىرى بىزدىن ئىلگىرى بولغان. غەربى يۇرتتىكى قېرىنداش مىللەتلەر ئەڭ دەسلەپ تۈگمەن ئۇنىدا توقاچ ئېتىشنى ھۈنىرىنى ئىگەللىگەن،كېيىن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە تارقالغان بولۇپ، مەملىكىتىمىزنىڭ يىمەكلىك ئۇسۇلىنى بىر قەدەم ئىلگىرى سۈرگەن.>> P#:?ok  
ئۇيغۇرلار تارىختا تۇرمۇش سەۋىيەسىنى يوقىرى كۆتۈرۈش ئارقىسىدا ناننىڭ سۈپىتىنى ۋە شەكلىنى غايەت زور دەرىجىدە ياخشىلىغان. بۇ خىل ئەھۋالنى بىز ناننىڭ ھەرخىل تۈرلىرىدىن بىلىۋالالايمىز. بۇگۈنكى كۈندە ئۇيغۇر نانلىرى پىياز نان، گىردە نان، توقاچ نان، سەپەر نان، كۈنجۈتلۇق نان، شېكەر نان، گۆشنان، كاكچا نان، بىجاق نان، شىرمان نان، ھەمەك نان، پېتىرنان،، ياغ نان، دامان نان، چىگىردەك نان، كۆمەچ، قىيمىلىق قاتلىما نان، جەۋەندە نان، جىرىس نان، زاغرا نان قاتارلىق ناملار بىلەن ئاتىلىدۇ. بۇ نانلارنىڭ بەزىلىرى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە. مەسىلەن، مەھمۇد كاشىغەرى << دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك>> ناملىق ئەسىرىدە <<توقاچ>> ھەققىدە توختىلىپ، بۇ توق ئادەم دىگەن ئىبارىدىكى <<توق>> دىگەن سۆزدىن ياسالغان. چۈنكى توقاچ ئادەم تويدۇرىدۇ>>( 1-توم464بەت) دەپ چۈشەندۇرگەن بولسا ،<<قاتلىما >> توغىرلىق توختىلىپ، ئۇنىڭ <<قاتقۇرغان>> دىگەن نامىنىڭ بارلىقى، بۇ <<ياغ بىلەن يۇغۇرۇلۇپ، تونۇر ياكى ئوچاقتا پىشۇرۇلدىغان بىر خىل نان >>(1-توم 672 - بەت) ئىكەنلىكىنىمۇ ئەسكەرتىدۇ. بۇلاردىن باشقا<<چۆرەك>>( 1-توم، 504-بەت)كىمۇ <<توقاچ>> دەپ ئىزاھ بېرىلگەن. << كۆۋشەك>> (1-توم، 628-بەت) نى بولدۇرۇلغان نان دېسە، <<چوقمىن>>(1-توم، 578-بەت) دىگەن سۆزنى ھور ناننىڭ بىر خىلى دەپ ئىزاھلىغان. <<كۆمەچ>>(1-توم،567-بەت) سۆزىنى كۈلگە كۆمۇپ پىشۇرىدىغان نان، سىنچۇ (1-توم. 544-بەت) گىردە بىلەن ھەمەك ئارىسىدا بولىدىغان نان ، ق <<پوسكەچ>> (1-توم، 564-بەت) ۋە يۇغا (3-توم، 34-بەت) سۆزلىرىگە قاتلىما، ياغدا پىشۇرۇلدىغان نېپىز نان دەپ ئىزاھ بەرگەن. CpQN,-4  
z;u  
غەيرەتجان ئوسماننىڭ<< قەدىمقى تارىم مەدەنىيىتى>> دىگەن كىتابىدىن ئېلىندى...... ko^\HSXl  
95<EN(oUD  

ئۇيغۇر نانلىرى SwU\q]^|Z  
qp}Ma8+  
            (مۇخەممەس) a{ab*tM  
<x\7L2#p  
            تۇرغۇن يىلتىز %0Y=WYUH>  
s:`8ZBz~  
كەڭ بازارى بۇ جاھاندا بىباھا ئۇيغۇر نېنى، ,E|m.  
باشقا ئەلدىن ھېچ تېپىلماس تۇتىيا ئۇيغۇر نېنى، r&Ca"dI  
ئۆزگىچە تۈر- شەكلى، دۇر-زەر، كەھرىۋا ئۇيغۇر نېنى، `HuCT6O  
تەنگە كۈچ دەرمان، جېنىڭغا جان، داۋا ئۇيغۇر نېنى، VtOZ%h[#  
زېمىنى دۇنيا، ھاياتقا نۇر- زىيا ئۇيغۇر نېنى. ]m#5`zGK1|  
CDi<<,  
نانۇ- چايدا ناشتا قىلماق ھەممىگە ئادەت ئىرۇر، Z@gnsPN^r  
نان يېيىشتىن باشلىماق ھەر كۈننى، زەپ راھەت ئىرۇر، DKVT(#@T  
ناشتىدىن سوڭرە بوسۇغا ئاتلىماق ئامەت ئىرۇر، Kq.:G%  
شول سەۋەب بىزلەردە جەۋلان جەڭگىۋار قامەت ئىرۇر، *MI*Rz?4  
كۆزلىرىڭنى چاقنىتار ئەيلەپ جۇلا ئۇيغۇر نېنى. }qjCTEs}  
M/z}p  
كۆر تونۇرنى: مۆجىزە...! نان كانىنىڭ ئەلاسىدۇر، e5Mln!.o  
شور، كۇلال، خىش، بەلكى تاشتۇزلار ئۇنىڭ ئەشياسىدۇر، umLb+GbI4  
گەۋدىسى، دىۋارى مەرئا، * داپخۇنى دەرياسىدۇر، ~m*,mz  
بارچە ئاشلىقتىن ئېتىلگەن ئۇن- خېمىر تەشناسىدۇر، KS*oxZ  
كى يانار تاغدىن ئېتىلغان ئوت- لاۋا ئۇيغۇر نېنى. 9%sM*[A  
iqW1#)3'R  
نان پۈتەر ئۇنتاختىدا، تارغاق تۈكۈچلەر گۈل چېكەر، %PJhy2  
ئىشتىھانى قوزغىتار كۈنجۈت، سىيادان، ماي، شېكەر، &L^CCi  
گەزنە، نانگال، رېپىدە، پەشخۇندا چاقنايدۇ ھۈكەر، Lhh;2r/?78  
زىخ، چوقاللار ئىچرە چوغ نانتاختىغا كۈن، ئاي تۆكەر، }1-I[q6  
نەۋقىران قىز مەڭزىدەك كۆركەم، زىبا ئۇيغۇر نېنى. XN,,cU  
توي- تۆكۈن، مەشرەپۇ- ھېيتلار قىزىغاي مېھمان بىلەن، %i)B*9k  
باشلىنار ھەر داستىخاننىڭ ئالدى مەزە- نان بىلەن، S'B6jJK2x  
كەلسە شورپا كاكچا، تومنان ۋە ھەمەك، دامان بىلەن، $\AEWFB  
چىشلىسەڭ ياغلىق توقاچنىڭ لېۋىدىن ئارمان بىلەن، djT5X  
چىن ھۇزۇر تەختىدە سۇلتانسەن، شىپا ئۇيغۇر نېنى. bl/,*Wx:4.  
z(c9,3  
كۆپ تۈرى: ئاقنان، تېرىقنان، ئارپانان، جۆۋەندەنان، f+vVR1  
قاتلىما، زاغرا، كۆمەچ، شىرما دېگەنلەردىن ئايان... VSOz.g>  
راسلىنار گاھ قىيمىلىق، گاھ قىيمىسىز ئۇ ھەرقاچان، !NKmx=I]  
نامىنى تىزسام ساناپ، بولغاي شۇتاپ لۇغەت- داۋان، EP7AP4  
ئەڭ قەدىرلىكتۇر تائام سەترى ئارا ئۇيغۇر نېنى. L4f7s7rJ  
h7qBp300  
سامسا، پەرمۇدە سېغىنساڭ، ئۇستىكار قەشقەرگە بار، &S74mV  
گىردە، گۆشگىردە يۇرۇڭقاشتا بەلەندۇر دىلخۇمار، Ua*&_~7kJ  
غۇلجىنىڭ پېتىر توقاچ، قاتقېتىدىن قەلبىڭ قۇۋار، JhR W[~  
سىرتتا يۈرسەڭ، بولسىلا يانپاشتا نان بىر تىلتۇمار، r{+aeLu  
ھەر نەپەسكە بەك زۆرۈر، خۇددى ھاۋا ئۇيغۇر نېنى. \Mi#{0f+q  
[~Hg}-c  
نان ئېتىشتە بار ئۇسۇل- چارە، تونۇردىنمۇ بۆلەك، "EftN5?/  
تاشكۆمەچ، چوغ پوشكىلى، بېغىركۆمەچ دوستى يۈرەك، m$y]Lf  
قاقلىما، سوقتا، چۈرۈچلەرگە پەقەت گۈلخان كېرەك... n+2J Dq|?p  
بەس، يېتەر گۆشنان ئۈچۈن قىلسام كۆمەچداننى كۆرەك! ]T{E(9  
زەپ ئېسىل، سەيلە ساياھەتتە دالا ئۇيغۇر نېنى. @Hr+/52B  
nx4P^PC  
نان يېقىش بىزدە ئومۇملاشقان ھۈنەردۇر ئەسلىدىن، & QZVq"  
نان چېچەكلەر ھىد بېرەر يىلنىڭ ھامان تۆت پەسلىدىن، =v"xmx&4  
بولمىغاي نان كەم شەھەر- سەھرا ئۆيى، يول- رەستىدىن، @sf90&f  
ئۇستا ناۋايلىق سېزەرسەن قىز- ئاياللار ۋەسلىدىن، IKf`[_,t]  
ئوتتا پىشقان، مەڭزى ئۇيغۇردەك گويا ئۇيغۇر نېنى. .`LgYW  
h$h]%y  
نان دېسە، كەشىپ ئەيلىگەن ئەجداد چېۋەر پەخرىم مېنىڭ! -0~IY  
نان دېسە، چىن قەھرىمان دېھقان پەدەر پەخرىم مېنىڭ، lpEDPvD_Vm  
نان دېسە، بەرگەن ئانام قۇتتىن خەۋەر پەخرىم مېنىڭ، P%GkcV  
تاكى ناۋايدىن ئايالىمغا قەدەر پەخرىم مېنىڭ، R+.Nn  
نان دېسە، يىلتىز تىلى بۇلبۇلگويا، ئۇيغۇر نېنى.

    ياخشى يېزىلىپتۇ. ئەسلىدە 1991- يىلى 2- سان، 24- بەت دىگەن يەردە توختىغان بولسا تېخىمۇ ياخشى بۇلار ئىكەن. J8h7e}n?  
    ياۋۇزبەگنىڭ ئىنكاسىدا نان ئاجايىپ ياخشى تەرىپلىنىپتۇ.

ئەگەر نان پارىسچە سۆز بولسا
wzxdVn'S  
ئۇنداقتا نان يىقىش مەدەنيىتى بىشگە پارىسلاردىن كىرگەنمۇ؟ <4sj@C  
ياكى ياققان نانلىرىمىز غا يات مىللەت تىلىنى ئىسىم قىلىپ قوللانغانمۇ؟ `;}H%  
بىلىدىغانلار...سۆزلەڭلار ،تەسەۋۋۇر بولسىمۇ بولىۋىرىدۇ p70,\&@3  
9IOGc}  
ئەگەر نان مەنبەدىن بىزگە تەۋە بولو ئىسمى پارىسچە بولوپ tU(y~)]  
قالغان بولسا مەن مىللەتنى سۆيىدىغان ناۋايلارغا قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىدىكى 4y1
>  
ناننىڭ نامىنى قايتۇرۇپ بىرىشىنى تەۋسىيە قىلىمەن "]w!`^'_  
!+=Zjm4L  
ئەگەر نان پارىسلارنىڭ ئىجادىيىتى بولسا مەيلى

图片:1-11060R25T4.jpg

c8@zpkMj/  

图片:02.jpg

( o(,;  

图片:nan.jpg

n8FmIoZ&`  

图片:1-11060R25Q5.jpg

_m?TEqB  

图片:90fba609194a0e62e0dc11.jpg

t\GoUeH]  

图片:20072412151641117.jpg

شۇتاپ چۇشلۇك تاماق ۋاقتى بولغان ئوخشايدۇ، ئاۋۇ گىردىنى ئەجەپ يىگۇم كەلدى، &`}8Jz=S  
بىز ئۇيغۇرلارنىڭ كاللىسى ئەجەپ ئشلەيدۇھە