تاجىك مىللىتى ھەققىدە قىسقىچە بايان
S7B\m v شېرىن قۇربان
2 xE+"?0 d DrzO*a\ <تاجىك>---تاجىك خەلىقىنىڭ مىللەت نامى ،مەنىسى <شاھىنىڭ تاجىسى> ياكى <خان تاجىسى >|دىگەندىن ئىبارەت. تاجىك مىللىتىنىڭ مىللەت بولۇپ شەكىللىنىشىنىڭ تارىخى ناھايتى قەدىمقى دەۋىرلەردە بىرىلىپ تاقىلىدۇ. ئارخېئولوگىيىلىك بايقاشلار ۋە دەلىللەشلەرگە ئاساسلانغاندا ، ئېلىمىزنىڭ
%/n#{;c# شىنجاڭ تاجىكلىرى ۋە ئۇلارنىڭ يىراق ئەجدادلىرى ماكانلاشقان پامىر ئېگىزلىكى رايۇنىدا ، ،كونا تاش قورال دەۋرىدىن ئىتباران ئىپتىدائىىي ئىنسانلار پائالىيەت ئېلىپ بارغان.تاشقۇرغان ناھيىسىنىڭ جىرغال دىگەن رايۇنىدا بايقالغان كونا تاش قۇرال دەۋرىنىڭ مەدىنيەت ئىزنالىرى بۇنىڭ دەسلەپكى
oU d R,;h9 دەلىلى . تارىخشۇناسلار نىڭ بىردەك قارىشىچە ،قەدىمىقى ئارىيان قەبىلىلىرى مىلادىيەدىن بۇرۇنقى 2000-يىلىلار ئىلگىرىلا ئىچكى دىڭزىنىڭ شەرىقىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا يايلاقلىرىدا ئۆزلىرىنىڭ قەھىرمانلىق دەۋرى ۋە كۆچمەن ھاياتىنى ئۆتكۈزگەن.تەخمىنەن مىلادىيەدىن بۇرۇنقى 2000-يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە ،بىر قىسىملىرى ئىران ئېگىزلىكىگە كۆچۆپ ئېران ئارىيانلىرىنى شەكىللەندۈرگەن،بىر قىسىملىرى ئەنەتكەك(ھىندى)ئىېلىدە ئەنەتكەك ئارىيانلىرىنى شەكىللەندۈرگەن، بىر قىسىملىرى ياۋرۇپا قۇرۇقلىقىغا بىرىپ ،ياۋرۇپا ئارىيانلىرىنى شەكىللەندۈرگەن،يەنە بىر قىسىملىرى بولسا ،تارىم ئويمانلىقى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايۇنلارغا،كۆچۆپ كىلىپ تىرىكچىلك قىلغان.مانا بۇ تارىم ئويمانلىقى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايۇنلاردا ئېجتىمايى پائالىيەت ئىلىپ بارغان ۋە مەدىنيەت ئىز ناسى قالدۇرغان قەدىمقى شەرىقى ئېران تىللىق قەبىلىلەرنىڭ ئېتىنىڭ تارىخى .كىينكى ئۇزاق يىللىق تارىخى باسقۇچلاردا تارىم ئويمانلىقى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى بۇ شەرقىي ئېران تىللىق خەلىقلەر (ساكلار،توخارلار،سوغدىلار،)
'ZFbyt Q2 ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەتلەرنىڭ تەركىبىگە كىرىپ كەتكەن بولسا ،پامىر ئېگىزلىكى تاشقۇرغان رايۇندىكىلرىى ئاساسىدا ھازىرقى تاجىك مىللىتى شەكىللەنگەن.ئۇلار تارىختا 600يىل سەلرەنەت سۈرگەن<قىرپان بەگلىكى>گە ئوخشاش ھاكىمىيەتلەرنى قۇرۇپ،ئۇزاق تاىخى تەرەققىيات داۋامىدا ئۆزىگە ئوخشاش مىللى مەدىنيەت ياراتقان.
GIM'H;XG ئېرىق تەۋەلىكىدىن ئىيىتقاندا ،تاجىكلار تىپىك ياۋرۇپا تىپىغا مەنسۈپ،بۇ توغرىلىق ئىلىمزنىڭ تاڭ خاندانلىقى دەۋرىدىكى تاىخنامىلەردەۋە ئارخېئولوگىيلىك ماتىرياللاردا كۆپلىگەن خااتىرىلەر،مەلۇماتلار،
){ < qp ئۇچۇرلار بار.
,p' ;Xg6ez تاجىكلار تارىختا ئىپتىداھى كۆپ ئېلاھىلىق ئېتقادىتن كىيىن،تەدرىجى بىر ئېلاھلىق ئېتقادقا كۆچۆپ،
7pO/!Lm ئىلگىرى –كىيىن بولۇپ،زەردۇشىت دىنى،بۇددا دىنى ،مانى دىنىغا ئېتقاد قىلغان.تەخمىنەن مىلاھىدىيە-11-ئەسىر كەلگەندە ،ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ مەشھۇر پەيلاسوپى ،ۋە مۇتەپپەككۇر شائىرى ناسىر خىسراۋ(مىلادىيە1004-1088-يىللار)نىڭ تەرغىبى ۋە دەۋىتى بىلەن ئىسلام دىنى شىئە مەزھىپى ئىچىدىكى ئىسمائىلىيە مەزھىپى ئېتىقادىغا كىرگەن.
F\2<q$Zn+ شەرقى پامىردىن ئورۇن ئالغان تىلسىمات يۇرۇت—تاشقۇرغان رايۇنى ئېلىمىزدىكى تاجىكلارنىڭ ئانا يۇرتى .كۆپ يۇرۇت بىلەن چىگىرداش بۇ رايۇن شەرىق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسدىكى قەدىمقى يىپەك يولىنىڭ تۈگۈنىدىن ئورۇن ئالغان بولۇپ ،ئۇنىڭ ئىجتىمايى تارىخى ئىنتايىن ئۇزاق.غەربى خەن سۇلالىسى شۈەندى شىنجو3-يىلى (مىلادىيەدىن بۇرۇنقى 59-يىلى ) غەربى يۇرۇتتا قۇرۇقچىبەگ مەھىكىمىسنى
\AOHZ r تەسىس قىلىپ ،پامىر ئىگىزلىكى ۋە تەڭرى تىغىنىڭ جەنۇپ ۋە شىمالىدىكى ھەرقايسى جايلارنى بىۋاستە باشقۇرغان.شەرقى خەن سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە پامىر ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى شەرقى ئىران تىللىق قەبىلىلەر <قىرپان بەگلىكىنى قۇرغان> مەركۇز بەگلىك غەرىپنى تىنىچلاندۇرۇش قۇرۇقچىبەگ
y=&^=Z h[ مەھكىمىسىگە قارام بولغان. جەنۇبى ۋە شىمالىي سۇلالىلەر دەۋرىدە ،<قىرپان بەگلىكى>دائىم ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكىگە ئەلچىلەر ئەۋەتىپ ،خانلىققا سوۋغا- سالام تارتۇق قىلغان.تاڭ سۇلالىسىنىڭ گاۋزۇڭ شىيەنچىڭ 2-يىلى (مىلادىيە 657-يىلى)غەربى تۈرۈك خانلىقى ھالاك بولغاندىن كىيىن <قىرپان بەگلىكى>
YBupC !R تاڭ خاندانلىقىغا قارايدىغان بولغان.تاڭ سۇلالىسىنىڭ شۈەنزاڭ كەييۈەن يىللىرى (مىلادىيە713،
3S"kw 741-يىللىرى) <قىرپان بەگلىكى> تارىخ سەھىنىسىدىن يوقالغاندىن كىيىن ،تاڭ خاندانلىقى بۇ يەردە <سۇڭلۇڭ ھەربىي كەنتى>(سۇڭلۇڭ بۇقالى دەپمۇ ئاتىلىدۇ)تەسىس قىلغان.يەن سۇلالىسى دەۋرىدە ،تاشقۇرغان رايۇنى چاغاتاي خانلىقىنىڭ ھۆكۆمرانلىقىغا قارام بولغان.چىڭ شۈنژزنىڭ 17-يىلى (مىلادىيە
~o27~R ] 1660-يىلى )بۇرۇيۇن جۇڭغارلار ھۆكۆمرانلىغىقىغا قارىغان.چىيەنلوڭنىڭ 24-يىلى (1759-يىلى)تاشقۇرغان رايۇنىدا <سەركوھ مۇسالمانلار مەھكىمىسى > تەسسس قىلىنىپ ،بەگلىك تۈزۈمى يولغا قويۇلغان.
]D<3y IGS گۈاڭ شۇنىڭ 28-يىلى (1902يىلى ) بۇ يەردە <پۇلى مۇداپىئە ۋازارىتى>قۇرۇلۇپ قىسقارتىلىپ (پۇلى ۋازارىتى دىيىلدۇ) يەكەن ئامبىلىغا قارام بولغان.1912-يىلى < پۇلى ۋازارىتى><پۇلى ناھىيىسى>قىلىپ ئۆزگەرتىلىپ ،قەشقەر ئامبىلىغا قارىغان.گومىنىداڭ ھۆكۆمرانلىق دەۋرىدە ،تاشقۇرغان رايۇنى قەشقەر مەمۇرى مەھكىمىگە قارام بولغان.ئ1954-يىلى 9-ئاينىڭ 17-كۈنى تاشقۇرغان تاجىك ئاپتونۇم ناھىيىسى قۇرۇلغان.شۇنڭدىن ئىتبارەن،قەشقەر ۋالىي مەھىكىمىسى ،جەنۇبى شىنجاڭ ۋالىي مەھىكىمىسى،
+[":W?j ۋە ھازرقى قەشقەر ۋىلايەتلىك مەمۇرىي مەھىكىمگە قاراپ كەلمەكتە.
! i8'gq'q تاىخىيازمىلاردىن قارىغاندا مىلادىيە 5 ئەسىردىن ئىتبارەن،مەيلى شىمالدىكى يايلاق مىللەتلىرى بولسۇن ،مەيلى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇ خەلقى بولسۇن،تاجىك ئەجدادلىرى بىلەن قويۇق سودا سىتىق مۇناسىۋىتى بىلەن ۋە دوستانە باردى-كەلدى ئالاقىسىدا بولغان،بولۇپمۇ ،<يىپەك يولى> ئاپىرىدە بولغاندىن كىيىن ،بۇ خىل مۇناسىۋەت تىىخۇمۇ قويۇقلاشقان.دۇنيادىكى نۇرغۇن ئەللەرنىڭ ئەمەلدار كاتتىلىرى ،راھىپ ئۆلىمالىرى ،كارۋان سودىگەرلىرى ،ۋە ئېكىسپېدىدىتسىيە –تەۋەككۇلچىلىرى توختاۋسز ھالدا بۇ يەرگە مۇبارەك قەدەملىرىنى تاشلىغانۋە خاتىرىلەرنى قالدۇرغان.تاشقۇغان رايۇنىنىڭ بۈيۈك نامى ھەتتا
{J tfEna قەدىمقى گرېك كلاسسىك يازغۇچىلىرىدىن پىتولىمى (تەخمىنەن مىلادىيە90-168يىللار)،سەترابون(تەىمىنەنمىلادىيەدىن بۇرۇنقى 63-يىلىدىن مىلادىيە 20يىلغىچە)ۋە ئارىئەن(مىلادىيە 95-175-يىللار)نىڭ ئالەمشۇمۇل كاتتا ئەسەرلىرىدىن ئورۇن ئالغان.دەۋىر زامانلارنىڭ ئۆتۆشى بىلەن دۇنيادىكى
YhO-ecN ئۈچ چوڭ دىن (ئىسلام دىنى ،خرىسىتان دىنى،بۇددا دىنى) ئۈچ چوڭ تىل سىستىمىسى (خەنزۇ-
9 +!"[ زاڭزۇتىللىرى سىسىتىمىسى ،ئالتاي تىللىرى سىسىتىمىسى ۋە ھىندى –ياۋرۇپا تىللىرى سىسىتىمىسى،)
FvVM}l' ۋە تۆت چوڭ مەدىنيەت سىسىتىمىسى (جوڭگو مەدىنيەت سىىستىمىىسى ،ئسلام مەدىنيەت سىىستىمىىسى،ھىندى مەدىنيەت سىىستىمىىسى ۋە گرېك –ياۋرۇپا مەدىنيەت سىىستىمىىسى)پامىر رايۇنىدا ئۆزئارا ئۇچراشقان ۋە يۇغۇرۇلغان.تاجىك خەلقى بۇ خىل مۇناسىۋەت چەمبىرىكى ئېچىدە ،دۇنياۋى مەدىنيەتنىڭ ئالاھىدە تەسىرىدىن بەھرە ۋە پايدا ئىلىپ،ئۆزمەدىنيىتنى تىىمۇ رەڭدار قىلىپ بېيىتقان.
!"SuE)WM ئوخشاشلا ،تاجىكلار ياراتقان مەدىنيەت دۇردانىلىرى بولغان تاشقۇرغاندىكى قەدىمقى تاش شەھەر،
evlz R/ مەلىكە قورغان،بۈركۈت نەي ۋە تاجىك بۈركۈت ئۇسۇلى قاتارلىقلارنىمۇ دۆلەت ،رايۇن،مىللەت ۋە
A Eo ئېتقاد پاسىلىدىن ھالقىپ دۇنياغا تارالغان،سەھىپىلەردىن ئورۇن ئالغان،بۇ توغرۇلۇق ماركوپولۇ
Y))x'<T'Q (مىلادىيە 1254-1324-يىللار)،ئاۋرىل سىتەين (1862-1934-يىللار)،سېۋىن ھىدېن(1865-1952-يىللار) نىڭ خاتىرە ئەسەرلىرىدە ئاجايىپ قىزىقارلىق بايان ۋە تەسىرلىك تەرىپلەر بار.
B qcFbY تاجىك مىللىتى ئېلىمزدىكى بىر قەدىمقى ئۇلۇغ مىللەت . ئۇلار شانۇشەۋكەتلىك تارىخقا ئىگە بولۇپلا قالماسىتىن ،يەنە سەلتەنەتلىك مەدىنيەتكىمۇ ئىگە. ئۇلار ئەۋلاتتىن –ئەۋلاتقىچە گەرچە چەت- ياقا تاغلىق مۇھىت ئىچىدە ياشىسىمۇ،ئىشلەپچىقىرىش شارائىتى ناچار،ئىقتېسادى تەرەققە قىلمىغان بولسىمۇ ،لىكىن ئۇلار ئاق كۆڭۆل،سەمىمىي ۋە مۇلايىم،كىشلەرگە سېخىي ،مىھرىبان،دوستلۇق ۋە ئىنسانىي ئەخلاق –پەزىلەتنى قەدىرلەيدىغان ،كۆكسى –قارنى كەڭ بولغان بۈيۈك مىللەت. ئۇزاق تارىخى مۇساپىدە ،ئۇلار ۋەتەن تۇپرىقىنى قوغداش ،مىللەتلەرنىڭ ئىناقلىقىنى قەدىررلەش،چەتئەل باسما كۈچمىلىرىگە قارشى تۇرۇش جەريانىدا،زور بەدەل ۋە قۇربانلارنى بېرىپ،بىقىياس تۆھىپىلەرنى ياراتقان. بۇ خىل بىباھا ئەنئەنە،يۈكسەك ئەخلاق –پەزىلەت،تاجىك مەدىنيىتىنى تىىخمۇ،سھىرىي كۈچكە
&6^QFqqW`- ئېگە قىلىپ ،بۈگۈنكى كۈندە ھەربىر تاجىك كىشلىرىنىڭ ئۆسۆپ يىتىلىشىگە ،ئالغا ئىلگىرلىشگە ،تىرىشىپ ئىزدىنىشىگە ،روناق تىپىشىغا ئاجايىپ تەسىر كۆرسەتمەكتە
+&.wc;mi مەنبە: نازىم ئوقۇ بىلوگى
