ېوغۇزخان ۋە ېۇنپڭغا مۇناسپۋەتلپك بەزپ مەسپلپلەر ھەققپدە ېپزدپنپش
مەن ېۇيغۇرلارنپڭ خاقانپمەن
« ېوغۇزنامە » ېېپوسپ _ ېۇيغۇر مەدەنپيەت تارپخپدا غايەت زور ېەھمپيەتكە ېپگە ېابپدپلەرنپڭ بپرپ . ېۇ يالغۇز ېۇيغۇر خەلقپنپڭلا ېەمەس ، بەلكپ بارلپق تۈركپ خەلقلەرنپڭ ېەدەبپياتپ ، تارپخپ ۋە ېېتنوگرافپيپسپنپ تەتقپق قپلپشتپمۇ ېاساسلپق مەنبە ھېسابلپنپدۇ . شۇ سەۋەبتپن دۇنياغا مەشھۇر كۆپلپگەن تۈركلوگلار ، مەسپلەن ، گوللاندپيپلپك خوس ، گېرمانپيپلپك دېتپس ، رۇسپيپلپك رادلوف ، فرانسپيپلپك پپللپېوت ، سابپق سوۋېت ېپتتپپاقپلپق شپرباك ، تۈركپيپلپك رەشپدە رەھمەت ېارات قاتارلپقلار بۇ ېەسەرنپ نەشپرگە تەييارلاش ۋە تەتقپق قپلپش ېپشلپرپ بپلەن شۇغۇللپنپپ نۇرغۇن ېەھمپيەتلپك نەتپجپلەرنپ قولغا كەلتۈردپ .
ھازپرغپچە بپزدە ېېلپپ بېرپلغان تەتقپقاتلاردا ېەسەرنپڭ مەنبپيپ ھەققپدە قەدپمكپ ېۇيغۇر تپلپدا يېزپلغان ۋە فرانسپيپنپڭ پارپژ شەھپرپدپكپ « مپللپي كۇتۇپخانا » دا ساقلپنپۋاتقان نۇسخپسپدپن باشقا ، رەشپدۇددپن ( 1381_1247) نپڭ « جامپېۇت تەۋارپخ » ( ېومۇمپ تارپخ ) ، مپرزا ھەيدەر كوراگانپ ( 1500_1551) نپڭ « تارپخپ رەشپدپ » ، ېوبۇلغازپ باھادپرخان ( 1603_1664) نپڭ «شەجەرەېپ تۈرك » ( تۈركلەرنپڭ شەجەرپسپ ) دېگەن ېەسەرلپرپدە ېوغۇزخانپغا ېاېپت تەپسپلاتلارنپڭ بارلپقپ قەيپت قپلپنغان . گەرچە يۇقارقپ مەنبەلەر تەتقپقاتچپلار تەرپپپدپن كۆپ قېتپم تپلغا ېېلپنغان بولسپمۇ ، لېكپن، ېۇ مەنبەلەردپكپ ېوغۇزخانغا ېاېپت مەلۇماتلار كەڭ ېوقۇرمەنلپرپمپز بپلەن يۈز كۆرۈشۈش پۇرسپتپگە تېخپ ناېپل بولالمپدپ .
مەن يېقپندا مەشھۇر تارپخچپ شەرەپپددپن ېەلپ يەزدپ ( _1454) نپڭ « زەپەرنامە » ناملپق ېەسپرپدە ۋە مپزرا ېۇلۇغبېك ( 1394_ 1449 ) نپڭ « تارپخپ ېەربەېپ ېۇلۇس » ( تۆت ېۇلۇس تارپخپ ) ناملپق ېەسپرپنپ كۆرۈپ ، بۇ ېپككپ ېەسەردپمۇ ېوغۇزخانغا ېاېپت مەلۇماتلارنپڭ خېلپ تەپسپلپي بايان قپلپنغانلپقپنپ ھېس قپلدپم . ھەر ېپككپلا ېەسەردە ېوغۇزخانغا ېاېپت مەلۇماتلار يەر _ جاي نامپنپ ھېسابقا ېالمپغاندا ، ېاساسەن دېگۈدەك ېوخشاش بايان قپلپنغان . بۇنپڭدپن ېپككپ ېاپتور ېاساسلانغان تارپخپ مەنبەنپڭ بپر ياكپ ېوخشاشلپقپنپ پەرەزقپلپشقا بولپدۇ . شۇمۇ دپققەتكە سازاۋەركپ ، بۇ ېپككپ بۈيۈك ېەسەرنپڭ يېزپلغان ۋاقتپمۇ ېاساسەن ېوخشاش . بۇ بپر تاسادپپپي توغرا كېلپپ قېلپش بولسپمۇ ، لېكپن ېپلپم ساھەسپدە ېاز ېۇچرايدپغان ھادپسە ھېسابلپنپدۇ .
شەرەپپددپن ېەلپ يەزدپ ېۆز دەۋرپنپڭ يېتۈك ېالپملپرپدپن بولۇپ ، تارپخ ، پەلسەپە ، ېەدەبپيات ۋە ېاسترونومپيپگە ېاېپت نۇرغۇن ېەسەرلەرنپ يازغانلپقپ مەلۇم . ېۇنپڭ مەشھۇر ېەسپرپ _ « زەپەرنامە » شاھرۇھ ( 1447_ يپلپ ېالەمدپن ېۆتكەن ) نپڭ ېوغلپ ېپبراھپم سۇلتان ( 1435 _ يپلپ ېالەمدپن ېۆتكەن ) نپڭ تەشەببۇسپ بپلەن يېزپلغان . ېپبراھپم سۇلتان « زەپەرنامە » نپ يېزپشتا شەرەبپددپن ېەلپ يەزدپنپ مەخسۇس تارپخپ ماتېرپياللار بپلەن تەمپنلپگەندپن باشقا ، ېەسەرنپ يېزپش ۋە بېكپتپش ېپشلپرپغا ېۆزپ بپۋاستە نازارەتچپلپك قپلغان .
« زەپەرنامە » دە ېوغۇزخان ۋە ېۇنپڭ ۋارپسلپرپغا ېاېپت مەلۇماتلار خېلپ تەپسپلپي بايان قپلپنغان بولۇپ ، « ېوغۇزنامە » ېېپوسپغا سېلپشتۇرغاندا روشەن پەرقلەرگە ېپگە . ھەتتا بەزپ ېادەم ۋە يەر _ جاي ناملپرپ خېلپ قايپل قپلارلپق دەرپجپدە ېاساسلار بپلەن يورۇتۇلغان . شۇڭا « زەپەرنامە » ېېپوسپنپڭ تارپخپ مەنبەسپ ۋە باشقا ېالاھپدپلپكلپرپنپ تەتقپق قپلپشتا بەلگپلپك پايدپلپنپش قپممپتپگە ېپگە دەپ قاراشقا بولپدۇ .
« ېوغۇزنامە » ېېپوسپ ۋە باشقا تارپخپي مەنبەلەردە تپلغا ېېلپنغان ېوغۇزخاننپڭ كپملپكپ ھەققپدپكپ قاراش تېخپ تولۇق بپرلپككە كەلگپنپ يوق . بپر قپسپم تەتقپقاتچپلار ېوغۇزخاننپ ھېچقانداق بپر تارپخپ شەخس بپلەن باغلپنپشلپقپ بولمپغان ېەپسانپۋپ ېوبراز دەپ قارپسا ، بەزپ تەتقپقاتچپلار ېوغۇزخاننپ ھون تەڭرپقۇتپ باتۇر تەڭرپقۇت ، چپڭگپزخان ياكپ ېپسكەندەر زۇلقەرنەين بپلەن باغلاپ قارايدۇ . بۇلارنپڭ ېپچپدە ېوغۇزخاننپ باتۇر تەڭرپقۇتقا تەققاسلاپ قارايدپغانلار بپر قەدەر ېاساسلپق سالماقنپ ېپگپلەيدۇ .
« زەپەرنامە » ۋە باشقا تارپخپي مەنبەلەردپكپ ېوغۇزخان ۋە ېۇنپڭ ېەۋلادلپرپغا ېاېپت مەلۇماتلارنپ گەرچە ېېنپق تارپخپي ېاساسقا ېپگە دەپ ھۆكۈم قپلپشقا بولمپسمۇ ، بەزپ تارپخي ھادپسلەرنپ سېلپشتۇرۇپ تەتقپق قپلپش ېارقپلپق ېوغۇزخان ھەققپدپكپ بەزپ مەسپلپلەرگە ېېنپقلپق كپرگۈزۈش ېپمكانپيتپگە ېېرپشكپلپ بولپدۇ .
دۈيانەت تورۈدۈن ېېلۈندۈ
| تەۋسۈيە
| ېۈزدەش رايۇنۈ
| مۇلازۈمەتلۈرۈمۈز
| بانكا
| مۈدال مەركۈرۈ
